چرا گیاه دچار استرس می شود؟ + راهکارهای تقویتی برای احیای سریع گیاهان
استرس یا تنش در گیاهان، به شرایطی گفته می شود که گیاه قادر به رشد مناسب نیست و بهره وری اش کاهش پیدا می کند. عوامل مختلفی مثل گرما، سرما، آفات و غیره باعث بروز استرس در گیاهان می شوند. در این مطلب انواع شرایط بروز استرس در گیاهان را بررسی می کنیم و روش هایی برای پیشگیری و کنترل آن ها ارائه می دهیم. با ما همراه باشید.
استرس در گیاهان چه معنی دارد؟
تصور کنید گیاهی در شرایط و زاویه مناسب نور خورشید را دریافت می کند و از سلامت کامل برخوردار است. حالا شما تصمیم می گیرید که گیاه را جابجا کنید و آن را در محلی کم نور و تاریک قرار می دهید؛ طبیعتا عملکرد و سلامت گیاه کاهش پیدا می کند.
گیاهان هم مثل انسان ها به شرایط محیطی حساسند. تغییرات دما، تابش شدید آفتاب، عدم تابش نور خورشید، خشکسالی و هر شرایط بد دیگری می تواند برای آن ها استرس ایجاد کند. استرس اگر به موقع شناسایی و مدیریت نشود، اثرات منفی شدیدی بر روی گیاه می گذارد. در شرایط استرس:
- فعالیت آنزیم ها دچار اختلال می شود.
- برگ ها نمی توانند فتوسنتز طبیعی انجام دهند. (برای آشنایی با فرایند فتوسنتز گیاهان و اهمیت نور در این فرایند، مطلب لینک شده را بخوانید.)
- رشد گیاه کم می شود.
- انرژی گیاه به جای رشد، صرف بقا می شود.
در این شرایط می بینیم که محصول گیاه کاهش پیدا کرده و برگ ها می ریزند. حتی در شرایط سخت تر، گیاه به طور کامل از بین می رود. استرس در کوتاه مدت معمولا قابل جبران است. اما استرس طولانی مدت باعث توقف رشد و کاهش عملکرد می شود.
عوامل ایجاد استرس در گیاهان کدامند؟
استرس های وارد شده به گیاهان به دو دسته تقسیم می شوند:
- تنش های زنده (با منبع زیستی)
- تنش های غیر زنده
تنش زنده (زیستی)
تنش های زیستی به استرس هایی گفته می شود که منشأ زنده دارند. این عوامل شامل ویروس ها، باکتری ها، قارچ ها، نماتدها، حشرات و علف های هرز هستند. تنش های زیستی به بافت گیاه آسیب می زنند و حتی در شرایطی باعث مرگ گیاه می شوند.
خاک محیطی پر از میکروارگانیسم ها است. اگر تعادل بین موجودات مفید و مضر برقرار باشد، گیاه سالم می ماند؛ اما افزایش عوامل بیماری زا در خاک، آلودگی یا ضعیف بودن سیستم ریشه، باعث فعال شدن تنش های زیستی و بروز بیماری می شود.
عوامل بیماری زا با تغذیه از شیره گیاهی، تخریب ریشه، کاهش سطح فتوسنتز یا مسدودکردن مسیر انتقال مواد غذایی، رشد گیاه را مختل می کنند. برای مثال حشراتی که برگ ها را می جوند، سطح فتوسنتز را کاهش داده و گیاه را دچار استرس و توقف رشد می کنند. گیاهان برای مقابله با این تنش ها، ژن های مقاومت دارند و می توانند مواد دفاعی تولید کنند؛ اما اگر شدت حمله زیاد باشد یا گیاه از نظر تغذیه ضعیف باشد، این سیستم دفاعی کافی نخواهد بود.
تنش های محیطی (غیرزیستی)
تنش های محیطی یا استرس های غیرزیستی به عواملی گفته می شود که منشأ زنده ندارند و از شرایط محیطی اطراف گیاه ناشی می شوند. این تنش ها یکی از اصلی ترین دلایل ضعف، توقف رشد و کاهش عملکرد گیاهان در مزرعه، باغ و محیط های خانگی هستند. مهم ترین تنش های محیطی عبارتند از:
- خشکی و کمبود آب: این تنش وقتی رخ می دهد که گیاه آب کافی برای انجام فتوسنتز و حفظ فشار تورژسانس سلول ها در اختیار ندارد. از نشانه های تنش خشکی می توان به پژمردگی و آویزان شدن برگ ها، لوله شدن برگ ها به سمت داخل، توقف رشد و ریزش برگ ها اشاره کرد.
- آبیاری بیش از حد: ورود بیش از اندازه آب باعث ورم سلول ها و در نهایت ترکیدن بافت می شود. در نتیجه گیاه دچار پوسیدگی ریشه، زردی برگ ها و کاهش شدید جذب مواد غذایی می شود.
- شوری خاک و آب: این تنش در مناطق خشک و نیمه خشک شایع است. وجود نمک زیاد باعث اختلال در جذب آب و مواد غذایی می شود. از نشانه های تنش شوری می توان به سفیدک زدن نمک روی خاک، سوختگی نوک برگ ها و رشد کوتاه و ضعیف گیاه (کوتولگی) اشاره کرد.
- گرما و تابش شدید نور: در دماهای بالا، سرعت تعرق گیاه افزایش یافته و گیاه دچار بی آبی سلولی می شود. همچنین گرما غشاهای سلولی را تخریب می کند. از علائم تنش گرما و نور می توان به سوختگی برگ ها، زردی بین رگبرگ ها و پیری و ریزش سریع برگ اشاره کرد.
- سرما و یخبندان: سرما باعث یخ زدگی آب درون سلول ها و ترک خوردگی بافت ها می شود. این تنش در اواخر زمستان و ابتدای بهار خطرناک است. از نشانه های تنش سرمایی می توان به سیاه شدن برگ ها و جوانه ها، له شدگی بافت و توقف رشد در آغاز فصل رشد اشاره کرد.
- کمبود عناصر غذایی: کمبود عناصر غذایی زمانی رخ می دهد که خاک مواد غذایی کافی ندارد یا ریشه قدرت جذب عناصر را از دست داده است. مهم ترین عناصری که گیاهان معمولا در آن ها کمبود دارند شامل آهن و پتاسیم است. البته بسته به شرایط خاک ممکن است عناصر دیگری نیز در خاک کم باشند.
- جابجایی، هرس یا آسیب ریشه: این نوع تنش بیشتر در گیاهان آپارتمانی دیده می شود. هرگونه جابجایی گلدان، تعویض خاک، تکاندن ریشه، یا هرس شدید می تواند روند رشد را مختل کند. نتیجه این استرس افتادگی برگ ها، توقف رشد و ریزش برگ های تازه می باشد.
- باد شدید: باد شدید باعث تبخیر آب از سطح برگ شده و تعادل آبی گیاه را مختل می کند. نتیجه شکستگی شاخه ها، خشک شدن نوک برگ ها و کم آبی سریع گیاه می باشد.
- مصرف بیش از حد سموم و مواد شیمیایی: مصرف بی رویه کودهای شیمیایی، آفت کش ها یا سم پاشی در ساعات گرم روز، گیاه را وارد شوک می کند. نشانه این شوک سوختگی سطح برگ، توقف رشد و تغییر رنگ ناگهانی برگ ها می باشد.
چگونه از بروز از استرس در گیاهان جلوگیری کنیم؟
- آبیاری منظم: گیاهان را به صورت منظم و در زمان مناسب آبیاری کنید. بهترین روش آبیاری برای جلوگیری از تنش های آبی، آبیاری قطره ای است.
- خروج نمک اضافی از خاک: با آبیاری سنگین، نمک اضافی اطراف ریشه را از بین ببرید.
- کشت گیاهان مقاوم به شوری: به جای گیاهان حساس، می توانید از گیاهان مقاوم به شوری استفاده کنید.
- اصلاح pH خاک: در صورت قلیایی بودن یا اسیدی بودن، باید pH خاک را اصلاح کنید. مثلا در شرایطی که pH بالا باشد، از گوگرد برای پایین آوردن سطح pH استفاده می کنند.
- محافظت از سرما و گرما: در صورت امکان، سایه بان برای گیاهان و درختان ایجاد کنید تا گرمازده نشوند. آبیاری را حتما صبح زود یا عصرها انجام دهید. برای حفاظت از تنش سرما، از پوشش های گیاهی یا بخاری های مخصوص می توان استفاده کرد. قبل از سرما از هرس کردن درختان و گیاهان خودداری کنید.
- تغذیه مناسب گیاه: با توجه به نتایج آزمایش خاک و بر اساس کمبودهای خاک، برنامه کوددهی مناسبی تنظیم کنید. کوددهی نباید سلیقه ای یا بیش از حد باشد. انتخاب کود باید بر اساس نوع کمبودها، زمان رشد و شرایط محیطی انجام شود.
- تقویت سلامت خاک: با کوددهی و مراقبت لازم، میکروارگانیسم های مفید خاک را حفظ کرده و افزایش دهید. شخم زدن بیش از حد یا آبیاری غلط از عوامل آسیب به میکروارگانیسم ها هستند.
- مدیریت آفات و بیماری ها: برای جلوگیری از آفات و بیماری ها، گیاهان و درختان را به طور منظم بررسی کنید. استفاده از روش های کنترلی مناسب و کم خطر باعث جلوگیری از گسترش بیماری می شود.
- کاهش استرس محیطی گیاهان با مالچ: مالچ یک لایه محافظ روی خاک است که به طور مؤثر شرایط محیطی را برای گیاه پایدارتر می کند. از مزایای مالچ پاشی می توان به حفظ رطوبت خاک، تنظیم دمای خاک، کاهش اثر نور مستقیم و کاهش رشد علف های هرز و قارچ ها اشاره کرد.
نکات طلایی برای احیای سریع گیاهان بعد از بروز استرس
برای کمک به گیاهی که تحت استرس قرار گرفته، ابتدا باید علت مشکل را پیدا کنید و سپس با روش های اصولی آن را بهبود دهید. در ادامه مهم ترین و کاربردی ترین راهکارهای تقویت و احیای گیاهان آمده است:
- قبل از کوددهی، آبیاری اصولی انجام دهید: اگر گیاه دچار استرس خشکی، گرما یا شوری شده، هرگز بلافاصله کود سنگین به آن ندهید. ابتدا ریشه ها را با آبیاری مناسب به حالت پایدار برگردانید تا توان جذب مواد غذایی را داشته باشند.
- کوددهی متعادل و هدفمند: پس از تثبیت شرایط گیاه، می توان از کودهای مناسب برای تقویت استفاده کرد. بهترین کودها در شرایط تنش عبارتند از:
- کودهای اسید آمینه و کلسیم: احیای سریع بافت های آسیب دیده، کاهش استرس خشکی، گرما، شوری و سرما، افزایش مقاومت گیاه در دوره های حساس.
- کودهای ریزمغذی: تأمین عناصر ضروری مانند آهن، روی، منگنز و بور، جلوگیری از زردی برگ ها و توقف رشد و کمک به بهبود فتوسنتز و تقویت عمومی گیاه.
- کودهای پتاس بالا: افزایش مقاومت گیاه در برابر گرما و سرما، تقویت دیواره سلولی، کاهش ریزش گل و میوه و کمک به نگهداری بهتر رطوبت در بافت گیاه.
- ویتامین های گیاهی (مثل E و C): این ویتامین ها باعث کاهش استرس اکسیداتیو شده و از سلول های گیاه در برابر گرما، خشکی و شوری محافظت می کنند. همچنین ویتامین ها باعث تقویت سیستم دفاعی گیاه در برابر تنش های محیطی می شوند.
- هورمون ها (اکسین، سیتوکینین، جیبرلین): هورمون اکسین باعث تقویت رشد ریشه و ترمیم بافت ها هنگام تنش می شود. سیتوکینین ها باعث کاهش پیری برگ ها و حفظ شادابی گیاه در شرایط تنش می شوند. همچنین جیبرلین باعث افزایش رشد و جلوگیری از توقف رشد هنگام تنش های شدید می گردد.
- بهینه سازی محیط رشد: شرایط محیطی نامناسب خود یک عامل استرس زا است. بنابراین نور گیاه را تنظیم کنید، رطوبت را پایدار نگه دارید از قرار دادن گیاه در مسیر باد سرد یا گرم خودداری کنید.
- کنترل آفات و بیماری ها: برگ ها و ساقه ها را بررسی کنید. در صورت وجود آفت، از سم مناسب و کم خطر استفاده کنید. خاک را هم از نظر آلودگی بررسی کنید.
- مراقبت های اصلاحی: برخی کارها به ریشه و اندام گیاه کمک می کنند سریع تر ترمیم شود. هرس برگ های سوخته و آسیب دیده، تعویض گلدان در صورت فشردگی ریشه، هوادهی خاک و جلوگیری از باتلاقی شدن خاک از جمله این موارد هستند.
با شناسایی و مدیریت هر یک از انواع استرس ها، می توانید سریعا وضعیت گیاه را بهبود دهید و آن را به شرایط قبل برگردانید.
چه زمانی باید از کودهای ضد تنش استفاده شود؟
کودهای ضد تنش زمانی استفاده می شوند که گیاه تحت فشار محیطی یا فیزیولوژیک است و قادر نیست به تنهایی وضعیت خود را بازیابی کند. بهترین زمان مصرف این کودها وقتی است که گیاه با تنش های ناگهانی یا شدید روبه رو شده باشد یا در مراحل حساس رشد قرار گرفته باشد.
علائم استرس شامل پژمردگی، توقف رشد، زردی برگ ها و ریزش غنچه یا میوه است. هنگام مشاهده اولین علائم تنش، بهتر است اقدامات لازم را انجام دهید.
کودهای ضد تنش مفید هستند اما مصرف بی رویه یا بدون تشخیص درست، باعث ایجاد مشکلاتی مثل وابستگی گیاه، آسیب خاک یا برهم خوردن تعادل عناصر می شود. بنابراین همیشه این کودها را در زمان درست استفاده کنید. رعایت مقدار مصرف مناسب هم از اهمیت بالایی برخوردار است. در صورت نیاز برای تشخیص مناسب ترین کود و مقدار مصرف، از کارشناس کشاورزی مشورت بگیرید.
