چگونه از گیاهان و درختان در برابر باران اسیدی محافظت کنیم؟

باران اسیدی از عواملی است که به آرامی بر کشاورزی و فضای سبز تاثیر می گذارد. این پدیده به مرور باعث ضعف گیاه، کاهش عملکرد، تخریب خاک و حتی خشکیدگی درختان و گیاهان می شود. بسیاری از باغداران زمانی متوجه مشکل می شوند که علائم خسارت به وضوح روی برگ و ریشه ظاهر شده است.
در این مطلب توضیح می دهیم که باران اسیدی چگونه به گیاهان آسیب می زند و چه راهکارهایی برای محافظت از گیاهان و درختان در برابر آن وجود دارد.

بارش اسیدی چیست؟

باران اسیدی به هر نوع بارش جوی مانند باران، برف، مه یا حتی ذرات معلق مرطوب در هوا گفته می شود که حاوی مقدار غیرطبیعی مواد اسیدی باشد.
وقتی که در جو زمین گازهای آلاینده ای مانند دی اکسید گوگرد (SO₂) و اکسیدهای نیتروژن (NO و NO₂) افزایش پیدا می کنند، این گازها با بخار آب ترکیب شده و به اسید سولفوریک و اسید نیتریک تبدیل می شوند. این اسیدها همراه با بارش به سطح زمین می رسند و باعث اسیدی شدن بارش ها می شوند.

باران معمولی به طور ذاتی کمی اسیدی است و pH بین 5 تا 6.5 دارد. اما وقتی مقدار آلاینده ها در هوا زیاد شود و pH باران به کمتر از 5 برسد، آن بارش را باران اسیدی می نامند. باران اسیدی به واسطه فعالیت های انسانی مانند سوزاندن سوخت های فسیلی و فعالیت های صنعتی تولید می شود. pH باران کمتر از 4.5 می تواند به گیاهان و درختان آسیب برساند و باعث کاهش سلامت آن ها، ضعیف شدن ریشه ها و نابودی گیاهان شود.

ظرفیت بافر خاک

هر خاکی یک توانایی طبیعی دارد که به آن ظرفیت بافر می گویند. ظرفیت بافر یعنی قدرت خاک برای مقابله با اسیدی شدن و حفظ pH خود.
خاک های قلیایی (که pH بالایی دارند ظرفیت بافرشان بیشتر است. این یعنی اگر باران اسیدی روی آن ها ببارد pH خاک سریع تغییر نمی کند و خاک اثر اسید را خنثی می کند. اما خاک هایی که ظرفیت بافر کمی دارند (مثل خاک های سبک و شنی) سریع تر اسیدی می شوند و در برابر باران اسیدی آسیب پذیرترند.

تأثیر باران اسیدی بر سلامت گیاهان و درختان

باران اسیدی می تواند بر خاک، آب، گیاهان، جانوران و ساختمان ها تاثیر منفی بگذارد. اما این اثرگذاری تدریجی و در بلند مدت است. میزان آسیب باران های اسیدی، به قدرت اسید موجود در باران و تعداد دفعاتی که محصولات در معرض باران اسیدی قرار می گیرد بستگی دارد. اما به طور کلی تاثیرات منفی باران اسیدی بر خاک، گیاهان، درختان و جنگل ها شامل موارد زیر است:

• کاهش کیفیت خاک: باران اسیدی می تواند pH خاک را کاهش دهد. استاندارد نبودن pH، کیفیت خاک را کم می کند.
• کاهش سطح مواد مغذی: نفوذ ترکیبات اسیدی به خاک باعث شسته شدن عناصر غذایی مهم مانند کلسیم، منیزیم و پتاسیم می شود و ریشه گیاه دچار ضعف تغذیه ای خواهد شد.
• آسیب به برگ ها: باران اسیدی مستقیماً برگ ها را تحت تأثیر قرار می دهد و به مرور باعث تخریب کوتیکول برگ می شود. این موضوع تبخیر را افزایش داده و فتوسنتز را کاهش می دهد. برای آشنایی با عوامل موثر در فتوسنتز گیاهان، مطلب لینک شده را مطالعه کنید.
• نابودی ریشه ها: باران اسیدی آلومینیوم سمی را در خاک آزاد می کند که به ریشه های ظریف گیاهان آسیب می زند و جذب آب و مواد مغذی را برای آن ها سخت می کند.
• تقویت بیماری ها: گیاهان آسیب دیده مستعد بیماری و آفات هستند.
• کاهش میکروارگانیسم های مفید خاک: در شرایطی که pH خاک از حالت استاندارد خارج شود، بخشی از میکروارگانیسم های مفید خاک کاهش پیدا می کنند.

برخی گیاهان نسبت به باران اسیدی حساس ترند!

باران های اسیدی دیر یا زود بر کیفیت خاک و گیاهان تاثیر می گذارند. اما اغلب این تاثیرات با یک یا دو بار بارش باران قابل مشاهده نیستند؛ بلکه تکرار این بارش ها، در میان مدت یا بلند مدت ویژگی های خاک را تغییر داده و درختان و گیاهان را ضعیف می کند.

همه گیاهان واکنش یکسانی به باران اسیدی ندارند. گیاهانی با برگ های نازک، سیستم ریشه ای ضعیف یا نیاز غذایی بالا، حساس تر هستند. همچنین گیاهانی که در خاک های اسیدی یا سبک رشد می کنند، بیشتر در معرض آسیب قرار می گیرند.
آسیبی که باران اسیدی به گیاهان وارد می کند معمولاً به صورت تدریجی و پنهان رخ می دهد. در طول زمان، این بارش ها باعث اسیدی تر شدن خاک شده و تعادل عناصر غذایی را به هم می زنند؛ طوری که مواد معدنی ضروری از خاک شسته شده یا از دسترس ریشه خارج می شوند.

با کاهش pH خاک، نشانه های کمبود تغذیه در گیاه ظاهر می شود که یکی از رایج ترین آن ها زرد شدن برگ ها، به ویژه در نواحی بین رگبرگ هاست. علاوه بر این، تماس مستقیم باران اسیدی با برگ ها می تواند لایه محافظ سطح برگ را تخریب کند؛ لایه ای که نقش مهمی در جلوگیری از خشکی گیاه دارد.

چگونه از گیاهان و درختان در برابر باران اسیدی محافظت کنیم؟

محافظت از گیاهان در برابر باران های اسیدی نیازمند مجموعه ای از اقدامات مدیریتی است. تمرکز صرف بر یک عامل کافی نیست و باید هم زمان خاک، آب، تغذیه و شرایط محیطی را مدیریت کرد. اصلاح خاک، تغذیه اصولی و مراقبت های پس از بارندگی، پایه های اصلی این محافظت هستند.

برای حفاظت از گیاهان و درختان در برابر باران اسیدی می توان از روش های زیر استفاده کرد:

• اصلاح pH خاک: بارش های اسیدی پیاپی، باعث کاهش pH خاک می شوند. اکثر گیاهان برای رشد به pH متعادل نیاز دارند. بنابراین باید با راهکارهایی، pH را به حالت استاندارد برگردانید. در رابطه با این فاکتور در ادامه توضیح کامل تری خواهیم داد.
• تغذیه صحیح گیاهان: در شرایط باران اسیدی، تغذیه گیاه باید هدفمند باشد. تأمین عناصر کلسیم، منیزیم و پتاسیم اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا این عناصر بیشترین شست وشو را دارند. همچنین در این دوره باید دقت داشته باشید که از کودهای اسیدی کننده خاک استفاده نکنید.
• آزمایش منظم pH خاک: در مناطقی که باران اسیدی شایع است، اندازه گیری pH خاک هر 6 تا 12 ماه کمک می کند اسیدی شدن خاک زودتر شناسایی شود و اقدامات اصلاحی به موقع انجام گیرد.
• بهبود ساختار خاک: خاک سالم می تواند بخشی از اثرات منفی باران اسیدی را خنثی کند. خاک هایی با مواد آلی بالا و ظرفیت تبادل کاتیونی مناسب، توانایی بیشتری در تعدیل اسیدیته دارند. در مقابل، خاک های فقیر و شنی سریع تر اسیدی شده و عناصر غذایی خود را از دست می دهند. افزودن مواد آلی و پایدار به خاک باعث بهبود کیفیت خاک و افزایش توانایی آن در حفظ مواد مغذی می شود.
• اطمینان از زهکشی مناسب خاک: خاکی که زهکشی خوبی دارد، آب اسیدی را برای مدت طولانی نگه نمی دارد. این موضوع از تجمع اسید در ناحیه ریشه جلوگیری می کند.
• پوشاندن یا جابه جایی گیاهان حساس: گیاهان حساس به باران اسیدی بهتر است هنگام بارش های شدید مستقیماً در معرض باران قرار نگیرند. هنگام بارش باران، گیاهان را به خوبی با پلاستیک یا هر مانع دیگری بپوشانید.
• شست وشوی برگ ها بعد از باران اسیدی: پس از وقوع باران اسیدی، با آبیاری سبک می توانید ترکیبات اسیدی را شست و شو دهید.
• حفظ سلامت عمومی گیاه: گیاهان قوی و تغذیه شده مقاومت بیشتری در برابر تنش ها دارند. تغذیه متعادل، آبیاری درست و نور مناسب نقش مهمی در این موضوع دارد.
• استفاده از اسپری های محافظ (در صورت نیاز): در شرایط خاص، می توانید از اسپری های محافظ یا محلول های تقویتی استفاده کنید. این محلول ها یک لایه محافظ روی برگ ها ایجاد کرده و شدت آسیب باران اسیدی را کاهش می دهند.
• انتخاب گیاهان مقاوم: گیاهانی را بکارید که نسبت به شرایط اسیدی مقاوم ترند.

اصلی ترین راه برای محافظت از گیاهان در برابر باران اسیدی

وقتی بارش باران اسیدی در یک منطقه زیاد باشد، خاک به مرور زمان اسیدی تر می شود. با کاهش pH خاک، شرایط برای زندگی باکتری ها و موجودات مفید خاک سخت شده و برخی عناصر غذایی مثل پتاسیم و کلسیم از دسترس ریشه گیاه خارج می شوند. بهترین اقدام در این شرایط این است که pH خاک را به حالت استاندارد برگردانیم.

برای افزایش pH خاک های اسیدی از آهک کشاورزی استفاده می شود. آهک ماده ای قلیایی است؛ بنابراین ظرفیت بافر خاک را برای خنثی سازی اسیدها افزایش می دهد. خاکی با pH مناسب، جذب عناصر غذایی را بهبود می دهد و مقاومت گیاه را افزایش می دهد. اما مصرف آهک به هیچ وجه نباید خودسرانه و بدون آگاهی اتفاق بیفتد.

اگر در منطقه ای زندگی می کنید که بارش های اسیدی دارد، هر 6 الی 12 ماه از خاک زمین کشاورزی تان نمونه برداری کنید و آن را به آزمایشگاه خاک ببرید. آزمایش های مکرر خاک شما را از مشکلات موجود در خاک مطلع می کند تا بتوانید در صورت لزوم مواد معدنی، مواد مغذی یا آهک اضافی اضافه کنید.