کدام گیاهان و درختان نسبت به شوری مقاوم هستند؟ در خاک شور چه گیاهانی بکاریم؟
بخش مهمی از خاک های کشاورزی ایران به دلیل شرایط اقلیمی یا دلایل محیطی، دچار شوری خاک هستند. در صورتی که سطح شوری خاک قابل کنترل باشد، می توانیم با راهکارهای موجود، این مساله را رفع کنیم. با این وجود در مواقعی که شوری خاک شدید است، می توان با کاشت درخت و گیاه مقاوم به شوری، بهره وری را حفظ کرد. در این مطلب می خواهیم ضمن بررسی بایدها و نبایدهای مدیریت خاک شور، چند درخت و گیاه مقاوم به شوری را معرفی کنیم.
شوری خاک چیست؟
یکی از فاکتورهایی که در آزمایش خاک مورد بررسی قرار می گیرد، شوری خاک است. قبل از شروع بحث باید بفهمیم که مفهوم شوری خاک چیست؟ وقتی درصد نمک موجود در خاک، از میزان طبیعی بیش تر باشد، شوری خاک رخ می دهد. شوری خاک اغلب در مناطق خشک و نیمه خشک دیده می شود. همچنین در مناطق مرطوب و نیمه مرطوب که خاک در مجاورت سواحل است، شاهد شوری خاک هستیم.
گیاه شورپسند گیاهی است که می تواند در شرایط شوری خاک دوام بیاورد. حتی برخی گیاهان که در خاک هایی با میزان شوری بالا رشد می کنند را می توانید با آب دریا آبیاری کنید. این دسته از گیاهان نمک اضافی خاک را کم می کنند؛ به همین دلیل از این گیاهان برای بیابان زدایی استفاده می شود. گیاهانی مثل حرا و سالیکورنیا جزو این دسته گیاهان هستند.
خاک ها از نظر شوری به چند دسته اصلی تقسیم می شوند:
- خاک های غیر شور (Fresh Soils): این نوع خاک ها دارای شوری کم یا ناچیز هستند و برای کشت گیاهان مناسب می باشند.
- خاک های شور (Saline Soils): این خاک ها دارای غلظت بالایی از نمک های محلول هستند. شوری این نوع خاک می تواند رشد گیاهان را تحت تأثیر قرار دهد.
- خاک های سدیمی (Sodic Soils): در این خاک ها، درصد بالایی از سدیم در مقایسه با دیگر کاتیون ها وجود دارد. این نوع خاک ها معمولاً با مشکلاتی مثل عدم نفوذپذیری و کاهش حاصلخیزی همراهند.
- خاک های شور-سدیمی (Saline-Sodic Soils): ترکیبی از خاک های شور و سدیمی هستند که هم غلظت بالایی از نمک و هم مقادیر زیادی سدیم دارند.
هدایت الکتریکی خاک (Electrical Conductivity یا EC) معیاری برای سنجش توانایی خاک در هدایت جریان الکتریکی می باشد. این ویژگی تحت تأثیر مقدار املاح، نوع املاح و یون های موجود در خاک می باشد. به طور کلی، هرچه شوری خاک بیش تر باشد، هدایت الکتریکی آن هم بیش تر خواهد بود. هدایت الکتریکی خاک را با استفاده از دستگاه های خاصی به نام EC متر اندازه گیری می کنند. هدایت الکتریکی معمولاً به میلی سیمنز بر سانتی متر (µS/cm) اندازه گیری می شود. خاکی که EC کم تر از 2 میلی سیمنز بر سانتی متر داشته باشد برای انواع کشاورزی مناسب است. خاکی که EC آن بین 2 تا 8 میلی سیمنز بر سانتی متر است، برای برخی محصولات کشاورزی مناسب بوده و برای برخی دیگر نامناسب است. همچنین خاک با EC 10-8 برای اغلب محصولات کشاورزی غیرقابل استفاده است.
معرفی چند مورد گیاه مقاوم به شوری
اگر فکر می کنید خاک زمینتان شور است، قبل از کاشت هر گیاهی بهتر است میزان شوری خاک را آزمایش کنید. در آزمایش خاک درجه شوری و میزان املاح موجود در خاک مشخص می شود. در صورتی که شوری خاک قابل کنترل باشد، از طریق روش هایی میزان شوری خاک کمتر شده و زمین برای کاشت هر گیاهی آماده می شود. اما در صورتی که درجه شوری خاک خیلی زیاد باشد، بهتر است به جای تلاش برای کاهش شوری، به فکر کاشت گیاهانی باشید که نسبت به شوری مقاومند.
برخی از گیاهان مقاوم به شوری که می توانید در خاک شور بکارید عبارتند از:
- گیاه زینتی مقاوم به شوری: این گیاهان را می توانید در فضای سبز در مناطق کم آب یا مناطقی که خاک شوری دارند بکارید. کاکتوس ها، گیاه اقاقیا، درختچه توری، گل مغربی، مروارید سفید، آکالیف، استاکیس، پیچ اناری، یوکا، اکالیپتوس، گیاه پنج انگشت، گل طاووسی، چمن شور، بومادران و آرتمیزیا از جمله گیاهانی هستند که برای طراحی و اجرای فضای سبز مناسب بوده و در خاک شور رشد می کنند.
- گیاه دارویی مقاوم به شوری: برخی گیاهان خاصیت دارویی داشته و در طب سنتی بسیار پرکاربرد هستند. از جمله گیاهان دارویی مقاوم به شوری می توان به پنج انگشت، اکالیپتوس، بومادران، چای ترش، کنجد، مریم گلی، مرزنجوش، آویشن و رزماری اشاره کرد.
- گیاهان زراعی مقاوم به شوری: رقم های اصلاح شده ای از گندم، جو و ذرت و برخی ارقام گوجه فرنگی توانایی رشد در خاک های شور را دارند. همچنین پنبه و چغندرقند را می توانید در خاک شور پرورش دهید.
درختان مقاوم به شوری
درختان مقاوم به شوری توانایی تحمل غلظت های بالای نمک را دارند. از جمله درختان مقاوم به شوری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نخل
- زیتون
- بید
- سدر
- تاغ
- گونه هایی از کاج
- انار
- بادام
- زرشک
- عناب
- درخت زبان گنجشک
- افرا
- سنجد
- مانگرو
- اکالیپتوس
این درختان می توانند در بهبود کیفیت خاک و کاهش اثرات منفی شوری کمک کنند و در مناطق خشک و نیمه خشک مورد استفاده قرار بگیرند.
اینکه هر یک از این درختان در چه آب و هوایی بهتر رشد می کنند و اینکه تحمل شوری هر یک از آن ها دقیقا چقدر است، نیاز به تحقیق بیش تری دارد. برای این منظور حتما از کشاورزان باتجربه و کارشناس کشاورزی مشورت بگیرید. برای مثال درخت پسته در خاک شور به خوبی رشد می کند؛ اما برای باروری نیاز به آب و هوای گرم تابستان و دمای معتدل زمستان علاقه دارد. این درخت توان تحمل سرمای خیلی شدید در زمستان را ندارد؛ پس اگر در منطقه ای زندگی می کنید که زمستان به شدت سردی دارد، نمی توانید انتظار بیش تری بهره وری را از درخت پسته داشته باشید.
چطور تشخیص دهیم که خاک شور است یا خیر؟
گیاهان معمولی در خاکی که شور است دچار توقف رشد، گل سوزی، توقف باردهی، کمبود کلروفیل و… می شوند. اما هیچ یک از این موارد نشانه قطعی برای تشخیص شوری خاک نیستند. برای تشخیص شوری خاک، می توان از روش های مختلفی استفاده کرد. در ادامه به برخی از این روش ها اشاره می کنیم:
- اندازه گیری هدایت الکتریکی (EC): استفاده از دستگاه های EC متر برای اندازه گیری هدایت الکتریکی خاک. هدایت الکتریکی بالا معمولاً نشان دهنده شوری زیاد است.
- آزمایشات شیمیایی: نمونه برداری از خاک و ارسال آن به آزمایشگاه های معتبر برای آنالیز شیمیایی. این آزمایش ها می توانند غلظت نمک های محلول و کاتیون ها و آنیون های موجود در خاک را مشخص کنند.
- مشاهده فیزیکی: بررسی علائم ظاهری در خاک مانند ایجاد لایه های سفید رنگ (نمک) در سطح خاک یا در اطراف ریشه ها. مشاهده کاهش رشد گیاهان و زرد شدن برگ ها که ممکن است ناشی از شوری باشد.
- آزمایش آب: جمع آوری آب آبیاری یا باران و اندازه گیری شوری آن. اگر آب دارای شوری بالا باشد، احتمالاً خاک نیز شور خواهد بود.
- بررسی رشد گیاهان: مشاهده نوع و وضعیت گیاهان در منطقه. گیاهان مقاوم به شوری ممکن است در مناطق با خاک شور بهتر رشد کنند.
استفاده از ترکیبی از این روش ها می تواند به تشخیص دقیق تر شوری خاک کمک کند.
دلایل شوری خاک و راهکار رفع این مشکل چیست؟
شوری خاک می تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. مهم ترین دلیل شوری خاک، قرار گرفتن در اقلیم خشک و نیمه خشک می باشد. بیش از 70 درصد زمین های کشور در مناطق خشک و نیمه خشک قرار گرفته اند. این زمین ها مستعد شوری خاک هستند. علاوه بر خشکی خاک، عوامل دیگری هم می توانند باعث شور شدن خاک شوند. برخی از مهم ترین دلایل شامل تبخیر زیاد، آب های زیرزمینی شور، استفاده از آب آبیاری شور، شستشوی ناکافی خاک، PH بالای خاک، فعالیت های انسانی و تخریب پوشش گیاهی، کشاورزی ناپایدار، استفاده زیاد از کودهای شیمیایی و نقص در سیستم زهکشی می باشد. اگر دلیل شوری خاک یک یا چند مورد از موارد فوق باشد، می توان با چند راهکار، شوری خاک را تا حد خوبی کنترل کرد. راهکارهای مختلفی برای کاهش شوری خاک وجود دارد؛ آبشویی خاک، آبیاری قبل از کشت، تغییر روش آبیاری، کوددهی به مقدار کافی، استفاده از شخم عمیق و استفاده از کودهای ارگانیک پوسیده از جمله این راهکارها هستند.
گاهی شوری خاک به دلیل اشتباهات انسانی نبوده و یک ویژگی اقلیمی است. بهترین راهکار در این مواقع کاشت گیاهان مقاوم به شوری است. برای این منظور باید با افراد متخصص در رابطه با انتخاب گیاه یا درخت مورد نظر مشورت کنید. امروزه با آزمایش خاک و آب می توانیم میزان شوری را مشخص کنیم و ارقامی که مناسب کاشت در این مناطق هستند را از قبل بر اساس درجه شوری خاک شناسایی کنیم.
بهترین کود برای رفع شوری خاک
همانطور که توضیح دادیم در اقلیم هایی که خاک شوری دارند، بهترین کار کاشت گیاه مقاوم به شوری است. اما اگر میزان شوری خاک قابل کنترل است، یکی از بهترین روش ها برای کنترل شوری، استفاده از کودهای کاهنده شوری خاک می باشد. بهترین کودها برای رفع شوری خاک عبارتند از:
- کود سولفات آمونیوم: سولفات آمونیوم به دلیل داشتن گوگرد در ترکیب خودش، باعث کاهش PH خاک شده و شوری خاک را کم تر می کند. این کود همچنین به تأمین نیتروژن و بهبود کیفیت خاک کمک می کند و از این لحاظ هم می تواند به کاهش شوری کمک کند.میزان مصرف این کود به میزان شوری خاک، نوع محصول، نوع خاک و میزان نیاز گیاه بستگی دارد؛ بنابراین قبل از خرید سولفات آمونیوم، بهتر است درباره زمان و میزان این کود از افراد کارشناس سوال کنید.
- کود پتاسیم: کلرید پتاسیم می تواند به کاهش اثرات منفی سدیم و شوری کمک کند و در رشد گیاهان مؤثر است.
- کودهای کلسیم: کلسیم می تواند سدیم را از خاک خارج کند و به بهبود ساختار خاک کمک کند. همچنین به کاهش شوری خاک نیز موثر است.
- هیومیک اسید: هیومیک اسید می تواند به جذب نمک های محلول توسط خاک کمک کرده و از این طریق به اصلاح خاک شور کمک کند. همچنین این کود به افزایش مقاومت گیاهان به شوری کمک می کند.
بهتر است قبل از مصرف هر کودی آزمایش خاک انجام دهید و کود مناسب را بر اساس وضعیت خاک و مقدار عناصر مغذی خاک انتخاب کنید.
