ورس گندم چیست؟ روش های افزایش استحکام ساقه و کاهش ورس در غلات کدامند؟

ورس گندم یکی از مشکلات جدی و خسارت زا در مزارع گندم است. ورس به حالتی گفته می شود که ساقه گیاه به جای رشد عمودی، خم شده و روی زمین می خوابد. این پدیده نه تنها برداشت محصول را سخت تر می کند، بلکه عملکرد نهایی مزرعه را 20 تا 50 درصد کاهش می دهد. کشاورزانی که غلات می کارند، باید عوامل ایجاد ورس گندم را بشناسند و با رویکردهای موجود، از بروز این مشکل پیشگیری کنند.

ورس گندم (خوابیدگی گندم) چیست؟

ورس (Lodging) به خم شدن کامل یا نیمه کامل ساقه گیاه گفته می شود. این اتفاق وقتی رخ می دهد که ساقه گیاه سنگین است. یا اینکه ساقه به دلیل تغذیه نامناسب ضعیف شده است. از عوامل دیگر بروز ورس می توان به باران، باد شدید و… اشاره کرد.

خوابیدگی بوته غلات باعث می شود نور کمی به گیاه برسد. به این ترتیب فتوسنتز کاهش پیدا کرده و بیماری ها در گیاه بیشتر بروز می کنند. این وضعیت نه تنها برداشت محصول را سخت تر می کند، بلکه باعث کاهش کیفیت محصول و آسیب دیدن گیاه می شود.

علاوه بر گندم، غلات دیگری همچون جو، ذرت و برنج نیز در معرض ورس هستند. همچنین در محصولاتی مثل نخود، لوبیا، کلزا و آفتابگردان که ساقه بلندی دارند، شاهد ورس ساقه هستیم. با توجه به اینکه گندم یکی از مهم ترین محصولات زراعی در جهان است، مقابله با ورس و افزایش استحکام ساقه ها از اهمیت بالایی برخوردار می باشد.

علائم و نشانه های اولیه ورس

قبل از اینکه ساقه به طور کامل بخوابد، چند نشانه در گیاه ظاهر می شود. با دانستن این موارد می توانید از خم شدن گیاه جلوگیری کنید. این نشانه ها عبارتند از:

• خم شدن بخش پایین ساقه
• نازک شدن طوقه گیاه
• تغییر رنگ ساقه در ناحیه گره ها
• کاهش سفتی ساقه هنگام لمس
• بلند شدن بیش از حد بوته

اثرات منفی خوابیدگی گندم و غلات کدامند؟

ورس گیاه، یکی از مهم ترین عوامل کاهش عملکرد در مزارع غلات است. این پدیده خسارت های قابل توجهی هم بر عملکرد و هم بر کیفیت گیاهان وارد می کند. مهم ترین خسارت های ورس گندم عبارتند از:

• کاهش شدید عملکرد و کم شدن وزن دانه: وقتی ساقه خم می شود، فرایند فتوسنتز کاهش یافته و دانه ها کامل نمی رسند. در نتیجه وزن دانه کمتر می شود و تعداد دانه در خوشه کاهش می یابد.
• سخت تر شدن فرایند برداشت محصول: در مزرعه ای که دچار ورس شده است کمباین نمی تواند به راحتی خوشه ها را برداشت کند. به این ترتیب سرعت برداشت کاهش می یابد، دانه ریزی بیشتر می شود و خسارت مکانیکی محصول افزایش پیدا می کند. گاهی برای برداشت مزرعه ورسی لازم است چند بار تنظیمات کمباین تغییر کند که هزینه ها را بالا می برد.
• افزایش ریزش و فاسد شدن دانه ها: وقتی سنبله گیاه با خاک برخورد دارد، رطوبت در اطراف خوشه افزایش می یابد. به این ترتیب دانه ها جوانه زنی پیش رس پیدا می کنند. همچنین در صورت برخورد داشتن خوشه با زمین، احتمال آلودگی های قارچی مانند فوزاریوم بالا می رود.
• کاهش کیفیت محصول: ورس مستقیماً بر کیفیت اثر می گذارد. این عارضه باعث افت پروتئین، کاهش وزن هکتولیتر، افزایش ناخالصی ها و کاهش کیفیت فروش محصول در بازار می شود.
• افزایش احتمال بروز بیماری ها و آفات: به دلیل خوابیدگی و افزایش رطوبت محیطی بیماری های قارچی سریع تر شیوع پیدا می کنند.

میزان خسارت خوابیدگی گندم چقدر است؟

اینکه میزان خسارت ورس به مزارع چقدر است، به چند عامل بستگی دارد:

• مرحله رشد گیاه هنگام ورس (ورس نزدیک برداشت خسارت بیشتری دارد)
• شدت خوابیدگی (کامل یا جزئی بودن)
• درصد خوابیدگی (درصدی از گیاهان مزرعه که دچار این عارضه شده اند)
• شرایط آب و هوایی پس از ورس (رطوبت بالا = افزایش بیماری و کاهش کیفیت)
• رقم گندم (ارقام پابلند و ضعیف بیشتر آسیب می بینند)

خوابیدگی اگر ملایم باشد قابل جبران است و گیاه می تواند با رعایت چند نکته به رشد عمودی خود ادامه دهد. اما اگر ورس شدید باشد، باردهی محصول متوقف می شود. اگر در مرحله دانه بستن ورس اتفاق بیافتد، عملکرد محصول به شدت کاهش می یابد و دانه ها می ریزند.

چه عواملی باعث ورس گندم و غلات می شوند؟

عوامل متعددی باعث ضعف ساختاری و خوابیدگی غلات می شوند. مهم ترین آن ها عبارتند از:

• مصرف بیش از حد نیتروژن: نیتروژن برای رشد گندم و غلات ضروری است اما مصرف بیش از حد و کنترل نشده آن مضراتی برای گیاه به دنبال دارد. کوددهی بیش از حد سولفات آمونیوم، اوره و سایر کودهای نیتروژنه، باعث رشد سریع شاخ و برگ، بلند شدن گیاه و نازک شدن ساقه می شود. این موضوع یکی از مهم ترین دلایل ورس است. عنصر نیتروژن از عناصر ضروری در مرحله ساقه روی گندم و قبل از آن می باشد. بعد از مرحله ساقه روی، مصرف کودهای ازته باید قطع شود تا ساقه بیش از حد رشد نکند.
• کمبود پتاسیم: عنصر پتاسیم به استحکام ساقه گندم کمک می کند. کمبود پتاسیم باعث ضعف دیواره سلولی می شود. در این شرایط ساقه تحمل وزن خوشه را نداشته و دچار خمیدگی می شود.
• آبیاری نامناسب: آبیاری زیاد خاک را نرم و ریشه را کم عمق می کند. در این حالت باد شدید باعث خم شدن ساقه می شود.
• تراکم بالای کاشت: وقتی بذرها بیش از حد به هم نزدیک باشند، بوته ها با هم رقابت می کنند و برای رسیدن به نور، بیش از حد بلند می شوند. این موضوع احتمال ورس را افزایش می دهد.
• بارندگی و بادهای شدید: در مرحله سنبله دهی و پر شدن دانه، وقوع باد شدید یا باران سنگین می تواند ساقه های ضعیف را بخواباند.
• کمبود کلسیم: کلسیم باعث استحکام بافت گیاهی و افزایش ضخامت ساقه می شود. کمبود این عنصر می تواند به ورس غلات منجر شود.
• بیماری ها و آفات: بیماری هایی مثل پوسیدگی طوقه و ریشه باعث افزایش ورس گندم می شوند. برای جلوگیری از خسارت های مربوط به آفات و بیماری ها، بهتر است مزرعه را به طور دوره ای بررسی کنید و از بروز آفات جلوگیری نمایید.
• کاشت ارقام ضعیف: برخی ارقام گندم ساقه بلند و نازکی دارند. این رقم ها بیشتر در معرض خوابیدگی قرار دارند. با انتخاب بذر مقاوم و مناسب، تا حد زیادی می توان از بروز ورس و سایر مشکلات جلوگیری کرد.
• کم بودن اندازه ریشه ها: گاهی اوقات ریشه گندم به خوبی رشد نمی کند. عدم تناسب ریشه نسبت به اندام هوایی، باعث بروز ورس غلات می گردد.
• سنگینی بیش از حد خوشه: وقتی دانه ها تشکیل می شوند، ناخوداگاه وزن خوشه بیشتر می شود. در صورتی که ساقه ضعیف باشد یا خوشه بیش از حد استاندارد سنگین شود، خطر خم شدن ساقه بیشتر می شود.

اگر ورس گندم در مراحل ابتدایی رشد ساقه و قبل از ظهور سنبله ها رخ دهد، معمولاً تأثیر زیادی بر عملکرد نهایی ندارد. در این دوره گیاه هنوز توانایی کافی برای بازسازی ساختار خود را دارد و می تواند با رشد جبرانی، بخشی از خسارت را جبران کند.
اما وقتی که ورس در مرحله ظهور سنبله ها یا هم زمان با گلدهی اتفاق بیفتد، خسارت زیادی وارد می شود. زیرا در این مرحله گیاه در حساس ترین وضعیت فیزیولوژیکی قرار دارد. فتوسنتز، انتقال مواد غذایی و گرده افشانی همگی به شدت وابسته به ایستایی ساقه هستند. خم شدن بوته در این زمان باعث اختلال در تشکیل دانه شده و عملکرد گیاه را به شدت کاهش می دهد.

راهکارهای افزایش استحکام ساقه و کاهش ورس در غلات

متاسفانه راهی برای درمان ورس گندم و غلات وجود ندارد. هرچقدر ورس گندم در مراحل دیرتر اتفاق بیفتد، فرصت جبران کمتر شده و در برخی مواقع امکان جبران وجود ندارد. اما خبر خوب این است که با یک سری اقدامات، می توانید جلوی خوابیدگی ساقه گیاهان را بگیرید. در ادامه مهم ترین راهکارها برای جلوگیری از ورس گندم و غلات دیگر را توضیح می دهیم.

• انتخاب ارقام مقاوم به ورس: کاشت ارقام پاکوتاه، ساقه ضخیم و اصلاح شده، یکی از مؤثرترین روش ها برای کاهش ورس است.
• رعایت فاصله مناسب کاشت: تراکم مناسب از رقابت شدید بوته ها جلوگیری کرده و باعث ضخیم تر شدن ساقه ها می شود.
• رعایت تاریخ کاشت: کشت در زمان مناسب، باعث رشد متعادل و جلوگیری از بلندی بیش از حد ساقه ها می شود.
• آبیاری اصولی: پرهیز از آبیاری سنگین و آبیاری منظم و کنترل شده باعث استحکام ریشه و ساقه شده و احتمال ورس را کاهش می دهد.
• کنترل آفات و بیماری ها: برخی آفات و بیماری ها ساقه را ضعیف می کنند؛ کنترل به موقع آن ها از خم شدن بوته جلوگیری می کند.
• آزمایش خاک: آزمایش خاک به کشاورز کمک می کند تا برنامه صحیح تغذیه و آبیاری را انتخاب کرده و مشکلاتی مثل رشد بیش ازحد یا کمبود عناصر را کنترل نماید.
• رعایت عمق کاشت: کاشت در عمق استاندارد باعث استقرار بهتر ریشه در خاک می شود و تحمل گیاه در برابر باد و بارندگی را افزایش می دهد.

تغذیه صحیح گندم؛ کلید پیشگیری از ورس

برای جلوگیری از خوابیدگی گندم، باید برنامه دقیق کوددهی به گندم داشته باشید. طبق این برنامه مصرف کودهای ازته باید در مراحل اولیه رشد گندم تا مرحله ساقه روی، اتفاق بیفتد. بعد از شکل گرفتن گره ها و فاصله گرفتن گره ها از یکدیگر، مصرف کود ازته متوقف می شود.

از جمله کودهای موثر که مانع خوابیدگی گندم می شوند می توان به پتاسیم، سیلیس و کلسیم اشاره کرد. پتاسیم در تقویت ساقه و انتقال انرژی نقش اساسی دارد. مصرف پتاسیم به حد کافی، احتمال ورس را تا 40 درصد کاهش می دهد. کلسیم دیواره سلولی را سفت می کند و سیلیس مانند یک زره محافظ عمل کرده و ساقه را ضخیم تر و مقاوم تر می کند.
یکی دیگر از کودهای ضروری برای جلوگیری از ورس، کود فسفر است. فسفر باعث افزایش حجم و عمق ریشه می شود. در نتیجه مقاومت گیاه در برابر باد و باران بیش تر شده و احتمال ورس کاهش پیدا می کند.