گرمازدگی گیاهان چیست؟ روش مقابله با تنش گرمایی گیاهان چگونه است؟

گرمازدگی گیاهان یکی از چالش های مهم در کشاورزی و باغبانی است که تاثیرات منفی جدی بر روی سلامت گیاهان دارد. با افزایش دمای جهانی و وقوع تغییرات اقلیمی، درک عوامل و عواقب تنش گرمایی برای باغداران و کشاورزان ضروری است.
در این مطلب، به بررسی مفهوم گرمازدگی گیاهان و دلایل بروز آن می پردازیم. همچنین، روش های مؤثری برای مقابله با این نوع تنش ارائه می دهیم. با ما همراه باشید.

تعریف گرمازدگی گیاهان

گیاهان برای رشد و ادامه حیاتشان، باید در دمای ایده آلی قرار بگیرند. برای اغلب گیاهان، دمای سی درجه و بالاتر، شرایط بحرانی محسوب می شود و در دمای بالا، ممکن است گیاه یا درخت دچار گرمازدگی شوند. بنابراین گرمازدگی گیاه به شرایطی گفته می شود که در آن گیاه، تحت تأثیر دمای بالای محیط قرار می گیرد و این شرایط منجر به بروز استرس و آسیب به بافت های گیاهی می شود. تنش گرمایی می تواند تأثیرات منفی بر فرآیندهای فیزیولوژیکی گیاه، از جمله فتوسنتز، تنفس و جذب آب داشته باشد.

از علائم گرمازدگی گیاهان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• زرد شدن یا قهوه ای شدن برگ ها
• خشک شدن و سوختن نوک برگ ها
• پیچ خوردگی و در هم تنیدگی برگ ها و ساقه
• ریزش شکوفه و میوه ها
• توقف یا کاهش رشد گیاه
• ریزش غیرطبیعی برگ ها
• خشک شدن گل و جوانه گیاه

در درختان میوه دار، گرمازدگی می تواند منجر به سوختن میوه، تغییر رنگ، پوکی، سفت شدن، ایجاد تاول و یا ایجاد فرورفتگی بر روی سطح میوه شود.

دلایل گرمازدگی گیاهان کدامند؟

تنش گرمایی در گیاهان می تواند ناشی از ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی باشد. شناخت این عوامل و مدیریت آن ها می تواند به جلوگیری از گرمازدگی و حفظ سلامت گیاهان کمک کند. با توجه به شرایط محیطی و نیازهای خاص هر گیاه، می توان تدابیر مناسبی برای مقابله با تنش گرمایی اتخاذ کرد.

مهم ترین دلایل گرمازدگی گیاهان عبارتند از:

• دمای زیاد مخصوصا در فصل های گرم سال
• تابش مستقیم و شدید نور خورشید، به ویژه در ساعات اوج تابش (میان روز)
• رطوبت پایین هوا به ویژه در روزهای گرم
• عدم تأمین آب کافی و تشنگی گیاهان
• نبود سایه و قرار گرفتن در معرض نور مستقیم برای مدت طولانی
• وجود آلودگی ها، سموم یا بیماری ها (این عوامل باعث ضعیف شدن گیاه شده و تاثیرپذیری گیاه در برابر تنش های محیطی را بیش تر می کنند)
• عدم تأمین مواد مغذی لازم (تامین مواد مغذی، مقاومت گیاه را افزایش داده و از گرمازدگی و سرمازدگی درختان و گیاهان تا حد زیادی جلوگیری می کند.)

اثرات منفی تنش گرمایی بر رشد و سلامت گیاهان

تنش گرمایی می تواند تأثیرات عمیق و منفی بر روی سلامت و عملکرد گیاهان داشته باشد. این تأثیرات شامل تغییر در فرآیندهای فیزیولوژیکی و کاهش رشد است. در ادامه به بررسی این اثرات می پردازیم:

• اختلال در فتوسنتز: فتوسنتز، فرآیند تولید انرژی توسط گیاهان است که در آن نور خورشید، دی اکسید کربن و آب به گلوکز و اکسیژن تبدیل می شوند. در شرایط گرما، کارایی کلروفیل کاهش می یابد و فعالیت آنزیم های فتوسنتزی مختل می شود. این امر باعث کاهش تولید انرژی و در نتیجه کاهش رشد گیاه می شود.
• کاهش تنفس: تنفس، فرآیند تولید انرژی از گلوکز در غیاب نور است. در دماهای بالا، نرخ تنفس افزایش می یابد، اما در عین حال، از آنجایی که فتوسنتز کاهش یافته، گیاهان قادر به تأمین انرژی لازم برای رشد نخواهند بود.
• کاهش جذب آب: گرما باعث تبخیر سریع آب از سطح برگ ها و کاهش رطوبت خاک می شود. در نتیجه، گیاهان نمی توانند آب کافی جذب کنند که این امر منجر به کم آبی و کاهش رشد می شود.
• کاهش فرآیندهای متابولیکی: متابولیسم شامل تمام واکنش های شیمیایی است که در گیاهان برای تولید انرژی رخ می دهد. تنش گرمایی باعث اختلال در تولید آنزیم ها و هورمون ها می شود که برای رشد و توسعه گیاهان ضروری هستند.
• کاهش تولید میوه و دانه: تنش حرارتی می تواند باعث کاهش کیفیت و کمیت میوه ها و دانه ها شود و در نهایت بر روی تولید مثل گیاهان تأثیر منفی بگذارد.
• افزایش آسیب به بافت های گیاهی: آسیب به بافت ها می تواند ناشی از دماهای بالا و کمبود آب باشد. گرمازدگی می تواند منجر به سوختگی برگ ها و آسیب به بافت های نرم شود.
• اختلال در رشد ریشه: ریشه ها برای جذب آب و مواد مغذی ضروری هستند. گرما می تواند به رشد ریشه آسیب بزند و در نتیجه توانایی گیاه برای جذب آب و مواد مغذی را کاهش دهد.

راهکارهای عملی برای مقابله با تنش گرمایی گیاهان

برای حفظ سلامت گیاهان در برابر تنش گرمایی، می توان اقداماتی انجام داد. در ادامه به بررسی روش های مؤثر برای مقابله با تنش گرمایی گیاهان می پردازیم.

• انتخاب گیاهان مقاوم: انتخاب گونه های گیاهی که به گرما و شرایط خشک مقاوم هستند، تأثیر زیادی در کاهش تنش گرمایی خواهد داشت. بنابراین برای کشاورزی در خشکسالی، باید محصولاتی بکارید که در برابر گرما مقاوم باشند.
• استفاده از مالچ: قرارگیری مالچ بر روی خاک باعث حفظ رطوبت و کاهش دما می شود. استفاده از مالچ های آلی مانند کاه، چوب خرد شده یا برگ های خشک می تواند به حفظ رطوبت خاک کمک کند. مالچ را به صورت یک لایه 5-2 سانتی متری در تمام قسمت هایی که گیاه وجود دارد بپاشید.
• آبیاری مناسب: آبیاری منظم و به موقع، به گیاهان کمک می کند تا رطوبت کافی را حفظ کنند. استفاده از آبیاری قطره ای در این زمینه توصیه می شود.
• استفاده از سایه بان: ایجاد سایه برای گیاهان می تواند دما را کاهش دهد و از آسیب به برگ ها جلوگیری کند. استفاده از پارچه های سایه بان یا تراکم درخت ها و ایجاد سایه، می تواند به کاهش تابش مستقیم نور خورشید کمک کند.
• کنترل بیماری ها و آفات: گیاهان سالم تر معمولاً در برابر تنش های حرارتی مقاومت بیشتری دارند. بررسی منظم گیاهان و استفاده از روش های طبیعی یا شیمیایی برای کنترل آفات و بیماری ها، می تواند به سلامت گیاهان کمک کند.
• تغذیه مناسب گیاهان: تأمین مواد مغذی برای گیاها، باعث تقویت آن ها در برابر تنش های محیطی می شود. استفاده از کودهای متعادل و مناسب در زمان های مشخص می تواند به بهبود رشد و مقاومت گیاهان کمک کند.

آبیاری مؤثر برای جلوگیری از گرمازدگی گیاهان

آبیاری مؤثر به حفظ رطوبت گیاهان و جلوگیری از تنش گرمایی کمک می کند. بهترین زمان آبیاری در شرایط گرما صبح زود یا ساعات عصر می باشد؛ زیرا در این زمان ها دما پایین تر و تبخیر کمتر است. در ساعات اوج تابش خورشید (بین 10 صبح تا 4 بعدازظهر) از آبیاری خودداری کنید، زیرا تبخیر آب بالاست و گیاهان نمی توانند به خوبی از آب استفاده کنند.
بهترین روش آبیاری برای دوره گرما، آبیاری قطره ای است؛ این روش به طور مستقیم آب را به ریشه ها می رساند و از تبخیر جلوگیری می کند. در صورت استفاده از آبیاری سطحی، مطمئن شوید که آب به آرامی و به طور یکنواخت توزیع می شود. آبیاری باید به گونه ای باشد که ریشه ها بتوانند به عمق خاک نفوذ کنند. این امر باعث افزایش مقاومت گیاهان در برابر خشکی می شود.

یکی از راهکارهای مفید برای حفظ رطوبت خاک، استفاده از مالچ است. مالچ می تواند به حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از تبخیر سریع آب کمک کند. مالچ همچنین به کاهش دمای سطح خاک کمک می کند و شرایط بهتری برای ریشه ها فراهم می آورد. از مالچ های آلی مانند کاه، چوب خرد شده یا برگ های خشک استفاده کنید.

نقش تغذیه در مقابله با تنش گرمایی گیاهان

تغذیه مناسب گیاهان نقش کلیدی در افزایش مقاومت آن ها در برابر تنش های محیطی، از جمله گرما دارد. تغذیه مناسب می تواند به تقویت سیستم ایمنی گیاهان کمک کند. گیاهانی که به خوبی تغذیه شده اند، قادر به حفظ عملکرد متابولیک خود در شرایط گرما هستند و این امر به آن ها کمک می کند تا بهتر از عهده تنش برآیند.
تغذیه مناسب می تواند به حفظ رطوبت در بافت های گیاهی کمک کند. برای افزایش مقاومت گیاهان در برابر تنش گرمایی، استفاده از کودهای آلی توصیه می شود. استفاده از کودهای آلی به بهبود کیفیت خاک و افزایش ظرفیت نگهداری آب کمک می کند. همچنین برای افزایش مقاومت گیاه در برابر گرما و کم آبی، می توان از کود پتاسه استفاده کرد. البته تغذیه گیاه و کودرسانی به آن، حتما باید قبل از بروز تنش گرمایی انجام شود. در شرایطی که علائم گرمازدگی در گیاه یا درخت دیده می شود، به هیچ وجه نباید کوددهی انجام شود. در عوض بهتر است با آبیاری، ایجاد سایه و روش هایی که کمی قبل تر توضیح دادیم، گیاه را از تنش خارج کنید و بعد از بهبود اوضاع، کوددهی را ادامه دهید.