علت ماندابی شدن خاک چیست؟ چگونه این مشکل را رفع کنیم؟

ماندابی شدن خاک یکی از مشکلات جدی در باغ ها و مزارع کشاورزی است که بسیاری از کشاورزان آن را دست کم می گیرند. باقی ماندن آب در سطح یا عمق خاک نه تنها رشد گیاه را مختل می کند، بلکه در بلندمدت باعث خفگی ریشه، کاهش جذب عناصر غذایی و افت شدید عملکرد محصول می شود. شناخت دلایل ماندابی شدن خاک و اجرای راهکارهای اصولی، نقش مهمی در حفظ سلامت خاک و گیاه دارد.
در این مطلب بررسی می کنیم که چرا خاک ماندابی می شود و چگونه می توان این مشکل را برطرف کرد.

ماندابی شدن خاک چیست؟

ماندابی شدن خاک به وضعیتی گفته می شود که آب پس از آبیاری یا بارندگی، برای مدت طولانی در خاک باقی می ماند و امکان خروج یا نفوذ مناسب به لایه های زیرین را ندارد. در این شرایط، فضاهای خالی خاک که باید پر از هوا باشند، با آب اشباع شده و ریشه ها با کمبود اکسیژن مواجه می شوند.
در شرایط ماندابی، جذب عناصر غذایی دچار مشکل می شود. علاوه بر این احتمال بروز بیماری به شدت بالا می رود. ماندابی شدن یکی از عوامل ایجاد استرس در گیاهان است.

چه عواملی باعث ماندابی شدن خاک می شوند؟

ماندابی شدن خاک به این دلایل رخ می دهد:

• بارندگی های شدید و نامنظم: در برخی مناطق، به ویژه مناطق شمالی یا ساحلی ایران، بارندگی های سنگین در بازه های کوتاه، باعث اشباع خاک و ماندابی شدن آن می شود؛ به خصوص اگر خاک از قبل زهکشی مناسبی نداشته باشد.
• آبیاری بیش از حد یا غرق آبی: آبیاری بدون برنامه و بیش از نیاز گیاه، یکی از دلایل شایع ماندابی شدن خاک است. بسیاری از کشاورزان تصور می کنند آب بیشتر مساوی با رشد بهتر است، در حالی که این کار باعث خفگی ریشه می شود.
• زهکشی ضعیف خاک: مهم ترین عامل ماندابی شدن خاک، نبود سیستم زهکشی مناسب است. خاک هایی با بافت سنگین (رسی) یا زمین هایی که شیب کافی ندارند، آب را به خوبی عبور نمی دهند و مستعد ماندابی شدن هستند. اگر این نوع خاک ها اصلاح نشوند، حتی آبیاری معمولی هم باعث ماندابی شدن می شود.
• فشردگی خاک بر اثر تردد ماشین آلات: عبور مکرر ماشین آلات سنگین کشاورزی باعث کاهش تخلخل خاک می شود. خاک فشرده شده توانایی عبور آب و هوا را از دست می دهد و زمینه ماندابی شدن فراهم می شود.
• نشت آب از رودخانه یا کانال های آب: نشت آب از رودخانه یا کانال های آب باعث ورود مداوم آب به خاک های اطراف می شود و اگر زهکشی مناسبی وجود نداشته باشد، خاک به تدریج اشباع شده و آب در آن باقی می ماند.

باقی ماندن آب چه تاثیری بر سلامت خاک و گیاه می گذارد؟

• خفگی ریشه و کاهش جذب اکسیژن: ریشه ها برای تنفس به اکسیژن نیاز دارند. در خاک ماندابی، اکسیژن به سرعت کاهش می یابد و ریشه ها دچار خفگی می شوند. در نتیجه فعالیت ریشه مختل می شود و رشد گیاه متوقف می گردد.
• شستشوی عناصر غذایی: در خاک های اشباع از آب، عناصر مهمی مانند نیتروژن و پتاسیم شسته شده و از دسترس گیاه خارج می شوند. در نتیجه، حتی با کوددهی، گیاه دچار کمبود تغذیه می شود.
• افزایش بیماری های ریشه ای: شرایط مرطوب و بی هوازی محیط مناسبی را برای رشد قارچ های بیماری زا مانند فایتوفتورا ایجاد می کند.
• کاهش جمعیت میکروارگانیسم های مفید: کمبود اکسیژن در خاک، شرایط نامناسبی برای فعالیت میکروارگانیسم های مفید ایجاد می کند و باعث کاهش جمعیت آن ها، سرد شدن خاک و افت حاصلخیزی خاک می شود.
• جمع شدن نمک: ماندابی شدن خاک مانع شست وشوی صحیح نمک ها می شود و با تبخیر سطحی، نمک ها در ناحیه ریشه تجمع پیدا کرده و تنش شوری ایجاد می کنند. در این شرایط نه تنها باید زهکشی صورت بگیرد، بلکه باید با روش های کنترل شوری خاک، میزان شوری را کاهش دهید.
• تغییرات هورمونی: تنش ناشی از کمبود اکسیژن باعث می شود تا تعادل هورمون های گیاهی بر هم بخورد و هورمون های بازدارنده رشد افزایش پیدا کنند. تغییر هورمونی همچنین باعث ریزش برگ و میوه درختان می شود.

در شرایط عادی گیاهان تا چند ساعت می توانند حالت ماندآبی را تحمل کنند. اما هرچه زمان بیشتر پیش برود، شرایط گیاه بدتر شده و به تدریج گیاه از بین می رود. کاهش تولید محصول ،کاهش کیفیت محصول و یا از بین رفتن کامل محصولات، از نتایج ماندابی هستند.

نشانه های ماندابی شدن خاک در باغ و مزرعه

تشخیص ماندابی بودن خاک نیاز به توجه به چند علامت دارد:

• باقی ماندن آب روی سطح خاک پس از آبیاری
• زرد شدن برگ ها با وجود کوددهی
• کاهش رشد یا توقف رشد گیاه
• تغییر رنگ خاک: خاک ماندابی معمولاً تغییر رنگ می دهد و به رنگ های قهوه ای مایل به خاکستری یا سیاه در می آید.
• پوسیدگی ریشه و بوی نامطبوع خاک: تجمع آب در خاک باعث ایجاد بوی نامطبوع می شود.
• ریزش گل و میوه در درختان میوه
• وجود حشرات و کرم ها: تجمع آب برای حشرات و کرم ها یک محیط مناسب به وجود می آورد.

چگونه مشکل ماندابی خاک را حل کنیم؟

برای رفع مشکل ماندابی شدن خاک، باید مجموعه ای از اقدامات اصلاحی انجام شود. صرفاً یک راهکار به تنهایی کافی نیست. این راهکارها عبارتند از:

• اصلاح زهکشی خاک (مهم ترین اقدام): اصلاح زهکشی اولین و اساسی ترین قدم برای مقابله با ماندابی شدن خاک است. ایجاد جوی و کانال های خروج آب، استفاده از زهکش های سطحی یا زیرسطحی و رعایت شیب مناسب زمین باعث می شود آب اضافی سریع تر از ناحیه ریشه خارج شود. بدون اصلاح زهکشی، هیچ برنامه کوددهی یا اصلاحی نتیجه مطلوبی نخواهد داشت.
• اصلاح بافت خاک با مواد آلی: افزودن مواد آلی مانند کود دامی کاملاً پوسیده، کمپوست و بقایای گیاهی خردشده باعث افزایش تخلخل خاک و بهبود نفوذپذیری آن می شود. مواد آلی ساختار خاک را احیا کرده، مسیر عبور آب و هوا را باز می کنند و به کاهش فشردگی خاک کمک می نمایند.
• مدیریت صحیح آبیاری: کاهش دفعات آبیاری، پرهیز از غرق آبی و استفاده از روش آبیاری قطره ای، نقش مهمی در جلوگیری از اشباع شدن خاک دارد. برنامه آبیاری باید بر اساس نوع خاک، شرایط آب وهوایی و نیاز واقعی گیاه تنظیم شود، نه به صورت سنتی و یکنواخت.
• جلوگیری از فشردگی خاک: تردد بیش از حد ماشین آلات سنگین باعث بسته شدن منافذ خاک و تشدید ماندابی شدن می شود. کاهش رفت وآمد ادوات، انجام شخم در زمان مناسب (نه زمانی که خاک خیس است) و استفاده از تجهیزات سبک تر، به حفظ ساختار فیزیکی خاک کمک می کند.
• شخم زدن اصولی خاک: شخم زدن اصولی باعث شکستن لایه های متراکم، افزایش نفوذ آب و بهبود تهویه خاک می شود. این کار باید در زمانی انجام شود که خاک نه خیلی خشک و نه بیش ازحد مرطوب است.
• تحلیل و آزمایش خاک: آزمایش خاک به شناسایی دقیق بافت، میزان فشردگی، شوری، pH و وضعیت عناصر غذایی کمک می کند. بر اساس نتایج آزمایش می توان تصمیم های دقیق تری برای اصلاح خاک و انتخاب نوع کود گرفت و از اقدامات اشتباه جلوگیری کرد.
• استفاده هدفمند از کودها و مواد معدنی: در خاک های ماندابی، مصرف کود باید کنترل شده و اصولی باشد. در رابطه با این مورد در ادامه مطلب توضیح بیشتری می دهیم.

کوددهی در خاک هایی که آب ماندگی دارند به چه صورت است؟

کوددهی در خاک های ماندابی باید کاملاً مدیریت شده، مرحله ای و محتاطانه انجام شود؛ چون در این نوع خاک ها هم ریشه در تنش است و هم خطر شستشوی عناصر غذایی و مسمومیت وجود دارد. تا زمانی که خاک اشباع از آب است، کوددهی سنگین نباید انجام شود.

از آنجایی که در این نوع خاک ها اکسیژن کم است، ریشه قدرت جذب خوبی ندارد. در نتیجه کود یا شسته می شود یا به ریشه آسیب می زند. درنتیجه ابتدا باید آب اضافه از سطح خاک تخلیه شود و زهکشی تا حدی اصلاح گردد. وقتی خاک از حالت اشباع کامل خارج شد، می توان به صورت مدیریت شده کوددهی انجام داد.

در خاک های ماندابی باید از کودهایی استفاده شود که کم خطر، پایدار و قابل کنترل باشند. یکی از این کودها کود آلی است. کودهایی مثل کمپوست و کود دامی پوسیده، باعث اصلاح ساختار خاک می شوند و تخلخل خاک را افزایش می دهند. همچنین مصرف کود ضد تنش توصیه می شود. برخی کارشناسان توصیه می کنند در دوران پس از تنش ریشه، کوددهی از طریق برگ (محلول پاشی) انجام شود تا گیاه بدون وابستگی به ریشه، عناصر را جذب کند. ریزمغذی هایی همچون آهن، روی و… برخی درشت مغذی ها را می توان از طریق محلول پاشی در اختیار گیاه قرار داد.

در این دوره کودهایی که آبشویی بالایی دارند باید به کلی حذف شوند. برای مثال در بین کودهای نیتروژنه کود نیترات آمونیوم و اوره، آبشویی بالایی دارند. این کودها نه تنها راندمان را پایین نگه می دارند، بلکه خطر مسمویت ریشه را افزایش می دهند. کوددهی سنگین با نیتروژن در این گونه خاک ها، باعث مسمویت ریشه و رشد رویشی ضعیف و بیماری زا می شود.
اگر فکر می کنید که بعد از رفع ماندابی، خاک نیاز به کود نیتروژنه دارد، گزینه بهتر سولفات آمونیوم است. کود سولفات آمونیوم در مقایسه با نیترات آمونیوم و سایر کودهای نیتراته شستشوی کمتری دارد. این کود در خاک مرطوب پایدارتر است و به بهبود تغذیه نیتروژنی کمک می کند.
دقت کنید مصرف سولفات آمونیوم پس از کاهش ماندابی بودن خاک و در دُز کنترل شده صورت بگیرد. زیرا در این دوره خاک هنوز در تنش است و تنها باید با کودهای ضروری، مراحل رشد گیاه را پیش ببریم. در خاک های ماندابی کوددهی را چند مرحله ای و با دز کم انجام دهید. در عوض فواصل زمانی را کوتاه تر در نظر بگیرید.

جمع بندی کوتاه و کاربردی:

• اول زهکشی → بعد کوددهی
• کود کم، مرحله ای و هدفمند
• اولویت با کودهای آلی و محلول پاشی
• احتیاط در مصرف نیتروژن
• سولفات آمونیوم فقط در شرایط کنترل شده