چگونه از آبشویی عناصر غذایی خاک جلوگیری کنیم؟
آبشویی عناصر غذایی خاک یکی از دلایل عدم رشد گیاهان و کاهش کیفیت محصولات کشاورزی می باشد. آبشویی مواد غذایی به دلایل مختلفی از جمله بارش شدید باران و آبیاری بیش از حد اتفاق می افتد. در این مطلب درباره مفهوم آبشویی عناصر غذایی خاک توضیح می دهیم. همچنین راهکارهای موثر برای جلوگیری از این اتفاق را بررسی می کنیم.
عناصر غذایی خاک کدامند؟
گیاهان برای رشد و سالم ماندن به مواد غذایی نیاز دارند. مواد غذایی گیاه از طریق آب و هوا و خاک تامین می شود. کربن، اکسیژن و هیدروژن موادی هستند که از طریق آب و هوا در اختیار گیاه قرار می گیرند. سایر عناصر غذایی مورد نیاز گیاه باید توسط خاک تامین گردند. مواد غذایی که گیاه از خاک دریافت می کند شامل نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، گوگرد، منگنز، آهن و مس است.
تغذیه گیاه از خاک، کیفیت و کمیت گیاه و محصول آن را تعیین می کند. یعنی اگر می خواهیم گیاه سالمی با حداکثر محصول داشته باشیم، باید هر عنصر به اندازه کافی در دسترس گیاه قرار بگیرد. در صورتی که در تغذیه گیاه عدم تعادل به وجود آید، شاهد کاهش کیفیت گیاه خواهیم بود.
راه های خروج عناصر غذایی از خاک کدامند؟
عناصر غذایی به چند طریق از خاک خارج می شوند:
- جذب توسط گیاه: گیاهان برای رشد، از عناصر غذایی موجود در خاک تغذیه می کنند. این عناصر توسط سیستم ریشه ای گیاهان جذب شده و در بافت های مختلف گیاه توزیع می شوند.
- آبشویی عناصر غذایی خاک: بارندگی و آبیاری زیاد، معمولا باعث شستشوی عناصر غذایی از خاک و انتقال آن به آب های زیرزمینی و سطحی می شوند. هرچقدر مقدار آب زهکشی بیش تر باشد، عناصر بیش تری از خاک خارج می شوند.
- فرسایش خاک: عناصر غذایی موجود در خاک می توانند به دلیل فرسایش خاک یا هوازدگی فیزیکی و شیمیایی، به بیرون از خاک منتقل شوند.
- دفع توسط جانوران: موجودات ساکن در خاک مثل حشرات، کرم ها و میکروارگانیسم ها، عناصر غذایی را در فرآیند تغذیه خود از خاک جذب کرده و سپس دفع می کنند. این فرایند باعث خروج این عناصر از خاک می شود.
- سوزاندن بقایای گیاهی: سوزاندن بقایای گیاهی باعث می شود که عناصر غذایی موجود در بافت گیاه به بیرون از خاک منتقل شوند.
- تابش آفتاب: تابش آفتاب و حرارت زیاد باعث تبدیل شدن کود های ازتی به گاز آمونیاک می شوند. گاز آمونیاک از سطح خاک متصاعد شده و وارد اتمسفر می شود.
- فشرده شدن خاك: فشرده شدن خاک باعث عدم تبادلات گازي در خاك می شود. گاز دي اکسیدکربن حبس شده با کربنات هاي خاك، بی کربنات تشکیل داده و رسوب کلسیم می دهد. در این شرایط خاک قلیایی شده و کمبود عناصر غذایی ایجاد می شود.
فرایندهایی که عنوان کردیم، همگی باعث کاهش عناصر غذایی موجود در خاک می شوند. برای جبران این مواد، باید خاک تغذیه شود و عناصر از دست رفته جایگزین شوند.
آبشویی عناصر غذایی خاک چه مفهومی دارد؟
آبشویی عناصر غذایی از خاک به فرایندی اشاره دارد که طی آن برخی عناصر غذایی موجود در خاک توسط آب باران یا آبیاری، از خاک خارج شده و به لایه های زیرین خاک یا آب های زیرزمینی منتقل می شوند. این پدیده می تواند منجر به کاهش حاصلخیزی خاک و کمبود عناصر غذایی برای گیاهان شود.
آبشویی باعث خروج عناصری مثل نیتروژن، پتاسیم، کلسیم و منیزیم از خاک می شود. این پدیده حاصلخیزی خاک را کاهش می دهد. در صورت آبشویی عناصر غذایی خاک، دسترسی ریشه گیاهان به عناصر غذایی محدود شده و در نهایت باعث کاهش عملکرد محصولات می شود. آبشویی خاک علاوه بر شستن عناصر غذایی، سموم استفاده شده در زمین های کشاورزی را نیز می شورد. این سموم وارد زمین می شوند و محیط زیست و آب را آلوده می کنند.
آبشویی عناصر غذایی خاک باعث کاهش جمعیت میکروارگانیسم های مفید می شود؛ این اتفاق مقدمه ای برای فرسایش خاک است.
چه عواملی باعث آبشویی عناصر غذایی می شوند؟
عوامل مؤثر بر آبشویی عناصر غذایی از خاک را می توان به شرح زیر دسته بندی کرد:
1- عوامل اقلیمی:
بارندگی شدید و طولانی مدت می تواند باعث آبشویی عناصر غذایی خاک شود. شدت جریان آب باران تعیین کننده میزان آبشویی خواهد بود. خوب است بدانید که آبشویی عناصر غذایی در آب و هوای مرطوب بیش تر از آب و هوای خشک رخ می دهد.
2- آبیاری بیش از حد:
آبیاری بیش از حد نیاز گیاه یکی از مهم ترین عوامل آبشویی عناصر غذایی می باشد. ورود حجم زیادی از آب به خصوص در خاک هایی با بافت سبک، باعث کاهش جذب کود و آبشویی خاک می شود. برای جلوگیری از این مشکل بهتر است تا حد امکان آبیاری غرقابی انجام نشود و آبیاری به روش قطره ای یا بارانی صورت بگیرد.
3- بافت خاک:
ویژگی های خاک از جمله میزان نفوذپذیری خاک، در آبشویی خاک نقش دارند. در خاک هایی با بافت شنی و سبک که نفوذپذیری بالایی دارد، عناصر غذایی خاک بیش تر دچار آبشویی می شود.
4- شیب زیاد زمین:
شیب زمین یکی از دلایل آبشویی و خروج مواد غذایی از خاک می باشد. هرچقدر شیب زمین بیش تر باشد، احتمال آبشویی بیش تر است.
5- میزان بالای مواد آلی:
استفاده بیش از حد از کودها باعث عدم جذب صحیح مواد غذایی و از دست رفتن عناصر غذایی می شود. در بین کودهای مختلف، کود ازته بیش ترین احتمال آبشویی از خاک را دارد.
برای جلوگیری از این موضوع، بهتر است کودهایی با حلالیت بالا و کودهای آهسته رهش را در برنامه کوددهی تان قرار دهید. برای مثال اوره و سولفات آمونیوم جزو پرکاربردترین کودهای ازته هستند. کود اوره در مقایسه با سولفات آمونیوم نیتروژن بالاتری دارد اما حلالیت کم این کود در کنار سریع رهش بودنش، باعث می شود که اوره آبشویی بالایی داشته باشد. در مقابل سولفات آمونیوم یک کود شیمیایی آهسته رهش است که به مرور زمان منابع غذایی را در اختیار گیاه می گذارد. بنابراین برای پایین آوردن آبشویی نیتروژن، خرید سولفات آمونیوم یک انتخاب منطقی است.
6- عوامل مدیریتی:
عدم رعایت اصول آبیاری، پیروزی نکردن از زمانبندی آبیاری، نبود پوشش گیاهی مناسب و عدم اصلاح pH خاک همگی از عوامل مدیریتی آبشویی منابع غذایی خاک هستند.
این عوامل به شکل مجزا یا در ترکیب با یکدیگر، زمینه را برای آبشویی عناصر غذایی از خاک فراهم می کنند. مدیریت مناسب این عوامل می تواند از میزان آبشویی کاسته و حاصلخیزی خاک را حفظ نماید.
راهکار جلوگیری از آبشویی عناصر غذایی خاک چیست؟
برای جلوگیری از آبشویی عناصر غذایی از خاک، چند روش وجود دارد:
- مدیریت آبیاری: برای جلوگیری از آبشویی خاک باید از آبیاری بیش از حد خاک جلوگیری شود. آبیاری باید بر اساس نیاز گیاه و با زمانبندی دقیق صورت بگیرد. همچنین باید از روش های آبیاری کارآمد مثل آبیاری قطره ای یا بارانی استفاده شود.
- بهبود ساختار خاک: یکی از راه های کاهش آبشویی، بهبود ساختار خاک است. برای این منظور باید خاک آزمایش شود تا نیازهای اساسی اش مشخص شوند. با شناسایی ویژگی های خاک می توانیم برنامه ریزی بهتری برای مدیریت بهبود ساختار خاک داشته باشیم. از بهترین روش ها برای بهبود ساختار خاک، کوددهی با کودهای طبیعی مثل کود حیوانی و کمپوست می باشد. کاشت گیاهان پوششی یک راهکار موثر برای حفظ خاک و جذب عناصر غذایی می باشد.
- استفاده از کودهای آهسته رهش: برای اینکه کودهای شیمیایی باعث آبشویی نشوند، بهتر است از کودهای پوشش دار یا کودهای آهسته رهش استفاده کنید. همچنین اعمال کود به صورت تقسیم بندی شده در طول فصل رشد، به کاهش آبشویی عناصر غذایی از خاک کمک می کند.
- اصلاح pH خاک: PH پایین خاک یکی از عوامل آبشویی بالای خاک می باشد. برای جلوگیری از به هم ریختن PH خاک، استفاده از کودهای مناسب pH خاک توصیه می شود. همچنین در صورت کاهش PH، می توانید از مواد اصلاح کننده ای مثل آهک برای نرمال سازی pH خاک استفاده کنید.
این روش ها به طور مجزا یا در ترکیب با یکدیگر، می توانند از میزان آبشویی عناصر غذایی از خاک جلوگیری کنند و حاصلخیزی خاک را حفظ نمایند.
روش های تشخیص کمبود عناصر غذایی گیاه
آبشویی خاک باعث کمبود عناصر غذایی گیاهان می شود. وقتی گیاه حالت طبیعی نداشته و نشانه هایی از کمبودهای مختلف نشان می دهد، باید ساختار خاک بررسی شود تا در صورت نیاز، اصلاح ساختار خاک صورت گیرد. برای این منظور چند روش وجود دارد تا کمبود عناصر غذایی گیاه مشخص شود.
- معاینه ظاهری گیاهان: ظهور علائم ویژه کمبود هر عنصر غذایی بر روی برگ ها و سایر اندام های گیاهی مثل تغییر شکل، رنگ و اندازه برگ ها و سایر اندام ها.
- آزمایش برگ: آنالیز بافت برگی گیاه برای تعیین میزان عناصر غذایی موجود در آن و مقایسه نتایج با مقادیر استاندارد مورد نیاز گیاه
- آزمایش خاک: آنالیز خاک برای تعیین میزان عناصر غذایی موجود در آن و مقایسه نتایج با مقادیر مطلوب
- آزمایش های تشخیصی: انجام آزمایش های تشخیصی مثل آزمایش برگی دورگه
- مشاهدات میدانی: بررسی ظاهر و رشد گیاهان در شرایط مزرعه و مقایسه با گیاهان سالم در مناطق مجاور
این روش ها به طور انفرادی یا ترکیبی استفاده می شوند تا کمبود احتمالی عناصر غذایی در گیاهان را تشخیص داده و اقدامات اصلاحی انجام شود. در صورتی که مشخص شود زمین با مشکل آبشویی مواجه است، اقدامات اصلاحی برای رفع این مشکل صورت می گیرد.
