چگونه با آب شور زمین کشاورزی را آبیاری کنیم؟

آب یکی از مهم ترین عوامل رشد گیاهان است و کیفیت آن، تأثیر زیادی بر سلامت و بهره وری محصولات کشاورزی دارد. در بسیاری از مناطق، به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک، کمبود آب شیرین یک چالش جدی است. به همین دلیل بسیاری از کشاورزان، به استفاده از آب شور برای آبیاری گیاهان روی آورده اند. اما آیا واقعاً می توان با آب شور گیاهان را آبیاری کرد؟ در این مطلب، تاثیرات آبیاری با آب شور را بررسی می کنیم. همچنین روش های بهینه سازی استفاده از آب شور را بررسی می نماییم. با ما همراه باشید.

آب شور به چه آبی گفته می شود؟

شور بودن آب یا خاک، یک مشکل مهم در کشاورزی محسوب می شود. شوری آب می تواند به دلایل طبیعی (با توجه به اقلیم) و غیر طبیعی (برداشت های زیاد از چاه های زیر زمینی) اتفاق بیفتد. در شرایطی که منابع آب شیرین به شدت کاهش یافته اند و تغییرات اقلیمی بحران کم آبی را تشدید کرده اند، استفاده از منابع جایگزین برای تأمین نیاز آبی کشاورزی بیش از پیش اهمیت یافته است. یکی از این منابع، آب شور یا نیمه شور است.
اصلی ترین ماده ای که باعث شور شدن آب می شود، سدیم کلراید است. مواد دیگری مانند کلسیم، منیزیم و پتاسیم موجود در آب نیز می تواند باعث شوری شوند.

میزان شوری آب بر اساس هدایت الکتریکی (EC) اندازه گیری می شود؛ هرچه این عدد بالاتر باشد، آب شورتر است. در صورتی که میزان شوری آب (EC) از 4 دسی زیمنس بر متر بیشتر باشد، به عنوان آب شور شناخته می شود. منابع آب شور شامل آب دریا، آب های زیرزمینی شور، زه آب های کشاورزی و آب برخی رودخانه ها هستند.
وقتی آب شور به ریشه گیاه می رسد، گیاه آن را همانند آب معمولی دریافت می کند. اما آب شور، فرآیند اسمز در بافت های گیاه را مختل می کند. این آب نه تنها باعث سیراب شدن گیاه نمی شود، بلکه آب موجود در گیاه را نیز تخلیه می نماید. در نهایت گیاه دچار ضعف یا خشکی خواهد شد.

اگر آب شور باشد، علائمی در گیاه می توانند این مساله را آشکار کنند. کوچک شدن برگ ها، کم رنگ شدن و زردی برگ، سوختگی حاشیه برگ ها، سوختگی میوه و در بدترین حالت مرگ گیاه، همگی می توانند نشانه ای از غلظت بالای نمک موجود در آب باشند.

مزایای کشاورزی با آب شور

درست است که آب شور می تواند باعث ضعف و یا نابودی گیاه شود، اما در صورتی که دسترسی به منابع آب شیرین محدود است، چاره ای جز استفاده از آب شور نداریم. از آنجایی که بحران کم آبی و شوری آب و خاک روز به روز جدی تر می شود، باید راهکارهای جدید به کار گرفته شوند تا در بخش تولید محصولات کشاورزی منفعل نشویم.
اگر بتوانیم آب شور را برای کشاورزی متعادل کنیم، تنش آبی در بسیاری از بخش های کشور کاهش پیدا می کند. همچنین منابع آب شیرین، برای مصارف حیاتی دیگر حفظ می شوند.

در مناطق مرکزی کشور و در استان هایی مثل فارس و خوزستان، مشکل کم آبی و شوری آب و خاک وجود دارد. همچنین این مشکل در سایر مناطق کشور از جمله خراسان، آذربایجان و سایر استان ها به سرعت در حال گسترس است. بهینه سازی آب شور باعث می شود که کشاورزی در کشور مختل نشود. این کار جلوی واردات مواد غذایی در مناطق کم آب را نیز می گیرد.

معایب آبیاری گیاهان با آب شور

استفاده از آب شور در کشاورزی باعث می شود که در منابع آب شیرین صرفه جویی شده و بهره برداری از آب و زمین های شور میسر شود. اما این روند با معایب و چالش هایی نیز همراه است. ابتدا معایب استفاده از آب شور را توضیح می دهیم و در ادامه راهکارهای مدیریت این مشکلات را بررسی می کنیم.

• بیشتر گیاهان زراعی به شوری حساس هستند و در صورت آبیاری با آب شور، رشدشان کاهش پیدا می کند.
• هرچقدر آب شورتر باشد، امکان جذب آب توسط گیاه کاهش پیدا می کند؛ در نتیجه گیاه سیراب نمی شود.
• آب شور کیفیت نهایی محصولات را کاهش می دهد.
• افزایش شوری باعث کاهش جذب مواد مغذی می شود.
• آبیاری با آب شور باعث تجمع نمک در خاک شده و در طولانی مدت خاک را غیرقابل کشت می کند.
• گیاهان مقاوم به شوری می توانند با آب شور رشد کنند، درحالی که بسیاری از محصولات پرمصرف کشاورزی نسبت به شوری مقاوم نیستند.
• یون های سدیم باعث پراکندگی ذرات خاک و از بین رفتن ساختار مناسب خاک می شوند.
• نفوذ آب شور به سفره های آب زیرزمینی منابع آب شیرین را آلوده می کند و مشکلاتی برای شرب و کشاورزی سنتی ایجاد می نماید.
• شوری بالا فعالیت میکروب های مفید خاک را کاهش داده و حاصلخیزی خاک را تحت تأثیر قرار می دهد.

راهکارهای مدیریت آبیاری با آب شور

برای کاهش اثرات منفی آب شور بر گیاهان، می توان از راهکارهای زیر استفاده کرد:

انتخاب روش مناسب برای آبیاری

بهترین روش آبیاری در مناطقی با آب شور، روش آبیاری قطره ای می باشد. در این روش، آب به صورت مستقیم به ریشه رسانده شده و تبخیر سطحی به حداقل می رسد. در آبیاری قطره ای، آب توسط قطره چکان ها در اطراف گیاه پخش می شود. بخش خوبی از این آب توسط گیاه جذب شده و مقداری نیز تبخیر می شود. با آبیاری منظم، نمک های باقیمانده شسته شده و از نزدیکی ریشه خارج می شوند.
بهترین زمان آبیاری در ساعات خنک (عصر و شب) می باشد. آبیاری باید به میزانی باشد که نمک اطراف ریشه گیاه را شستشو دهد. از آنجایی که برخورد آب شور با برگ گیاهان باعث سوختن برگ ها و آسیب به گیاه می شود، به هیچ وجه آب شور را به گیاه اسپری نکنید. اگر مجبور هستید که از روش آبیاری سطحی استفاده کنید، حتما باید روشی را به کار بگیرید که تبخیر آب به حداقل برسد.

اصلاح شرایط زمین

یکی از روش های مدیریت آبیاری با آب شور، این است که شرایط خاک را تغییر دهیم. مناسب سازی بستر، اصلاح بافت خاک، تغییر روش کاشت و مسطح کردن زمین از جمله این شرایط هستند. اگر زمین به خوبی مسطح نشده باشد، آب در جهت شیب حرکت می کند و در یک منطقه جمع می شود. در قسمتی که آب جمع شده است، به مرور زمان آب بخار شده و نمک ها بر روی زمین باقی می مانند.
در زمین هایی که خاک شور و آب شیرینی دارند، با زهکشی شوری خاک را کنترل می کنیم. اما در آبیاری با آب شور، باید بافت خاک به صورتی باشد که تحمل شوری آب را داشته باشد. خاک رسی به هیچ وجه برای آبیاری با آب شور مناسب نیست. خاک رسی نفوذپذیری خوبی ندارند و درصد تبخیر آب یا از دست رفتن آب در این خاک بیش تر است. خاک هایی با زهکشی خوب و بافت سبک (شنی-لومی) توانایی بیشتری در مقابله با اثرات آب شور دارند. همچنین وجود مواد آلی و کربن آلی در خاک می تواند ظرفیت نگهداری آب و مقاومت گیاهان را افزایش دهد.
تناوب آب شور و شیرین و آبیاری سنگین در فواصل معین برای خارج کردن نمک از خاک، دیگر روش های موثر برای مدیریت آبیاری با آب شور می باشند. آبیاری قبل از کشت، یکی دیگر از روش های فیزیکی مدیریت شوری آب است. از آنجایی که جوانه ها نسبت به شوری حساس ترند، بهتر است زمین کشاورزی را قبل از کاشت، با آب شیرین آبیاری کنید تا نمک موجود شسته شود. زهکشی مناسب خاک در این شرایط باعث می شود که نمک موجود به راحتی از خاک شسته شود.
دیگر روش های فیزیکی برای مدیریت شوری آب شامل قرارگیری ریشه در سطح خاک، کشت بدون خاک و استفاده از باکتری های مقاوم به شوری برای بهبود جذب مواد مغذی می باشد.

توجه به تغذیه خاک در صورت آبیاری با آب شور

تغذیه مناسب خاک و گیاهان به آن ها کمک می کند تا در برابر تنش شوری مقاوم تر شوند. استفاده از کودهای مناسب، باعث می شود که خاک در شرایط مناسبی قرار بگیرد و شرایط را برای سالم ماندن گیاه و رشد آن فراهم نماید. مواد اصلاح کننده خاک شامل کودهای گوگردی و کود آلی می باشند. کود آلی به بهبود ساختار خاک کمک می کند. از طرفی کود گوگردی، قلیائیت و شوری خاک را کنترل می نماید.
در شرایط شوری آب و خاک باید از مصرف کودهای حاوی کلرید خودداری کنید. همچنین در این شرایط باید به میزان معقول از کود کلسیم و کود ازته استفاده کنید تا رشد گیاه متوقف نشود. یکی از بهترین کودها برای مناطقی که خاک یا آب شور دارند، کود سولفات آمونیوم ایران است. کودهای سولفاته با قابلیت کاهش pH خاک، باعث می شوند تا مواد غذایی دیگر در اختیار گیاه قرار بگیرند و مواد غذایی ضروری از دسترس گیاه خارج نشوند.
سولفات آمونیوم ترکیبی از گوگرد (برای کاهش شوری) و نیتروژن (برای رشد گیاه) است. این کود در مناطقی با آب شور و خاک شور و همچنین در سایر انواع خاک هایی که خاک اسیدی ندارند، بسیار کاربردی و اثرگذار است.

کاشت گیاهان مقاوم به شوری

برخی از گیاهان به طور طبیعی به شوری مقاوم تر هستند و می توانند با آب شور رشد کنند. این گیاهان عموما در مناطق ساحلی یا زمین های شور رشد می کنند. از جمله گیاهانی که در خاک شور رشد می کنند می توان به جو، پنبه، چغندرقند و درختانی مثل پسته، انار و خرما اشاره کرد.
به روشی که با کاشت ارقام مناسب، آبیاری با آب شور را مدیریت می کنیم، روش بیولوژیکی می گویند. اگر آب منطقه تان شور شده است، بهتر است به مرور زمان روش بیولوژیکی را به کار برده و درختان مقاوم به آب شور را بکارید. از درختانی که نسبت به آب شور مقاومت دارند می توان به توت، سنجد، گواوا، کنار و انار اشاره کرد.

استفاده از دستگاه های شیرین کننده آب

مدرن ترین و در عین حال پرهزینه ترین روش، استفاده از دستگاه های شیرین کننده آب می باشد. به این روش، آبیاری مغناطیسی می گویند. این روش تا 98 درصد، شوری آب را کاهش می دهد. دستگاه شیرین کننده آب برای شیرین کردن آب دریا و استفاده از آن در کشاورزی بسیار مناسب است.

نتیجه گیری

استفاده از آب شور در کشاورزی اگرچه با چالش هایی همراه است، اما در شرایط کم آبی کنونی، راهکاری قابل بررسی و حتی ضروری به شمار می آید. کلید موفقیت در این مسیر، شناخت کامل ویژگی های آب، گیاه و خاک و به کارگیری مدیریت علمی و دقیق است. با رعایت این اصول، می توان از منابع آبی غیرمتعارف نیز در مسیر توسعه پایدار کشاورزی بهره گرفت.