بیماری نماتد در کشاورزی چگونه کنترل می شود؟

بیماری نماتد از جمله مشکلات شایع و چالش برانگیز در کشاورزی مدرن است. نماتدها، کرم های میکروسکوپی هستند که به عنوان انگل های گیاهی شناخته می شوند و می توانند به ریشه های گیاهان آسیب بزنند. این آسیب ها منجر به کاهش توانایی گیاه برای جذب آب و مواد مغذی شده و در نهایت به افت عملکرد و کیفیت محصولات زراعی منتهی می گردد.
با توجه به اهمیت کشاورزی در تأمین غذا و معیشت مردم، کنترل و مدیریت این بیماری ضرورت دارد. در این مقاله، به بررسی علل بروز، نشانه ها، تأثیرات و روش های کنترل بیماری نماتد پرداخته می شود تا به کشاورزان در مدیریت مؤثر این چالش کمک شود.

نماتد چیست و چگونه بروز می کند؟

نماتدها (Nematodes) گروهی از جانوران بی مهره و ریز هستند که به طور گسترده در محیط های مختلف مثل خاک، آب های شیرین و دریاها یافت می شوند. نماتدها در اندازه های مختلفی (از چند میکرون تا چند سانتی متر) وجود دارند.

نماتدها را می توان به دو دسته نماتدهای آزادزی و نماتدهای پارازیت تقسیم کرد. نماتدهای آزادزی به طور آزاد در خاک، آب و مواد آلی زندگی می کنند و نقش مهمی در تجزیه و گردش مواد مغذی دارند. اما نماتدهای پارازیت به گیاهان و حیوانات آسیب می زنند و می توانند باعث بیماری ها و خسارت های اقتصادی شوند. انواع مهم نماتدهای پارازیت عبارتند از:

• نماتدهای ریشه ای: این نماتدها به ریشه گیاهان حمله کرده و باعث ایجاد گره های بزرگ در ریشه می شوند. نماتدهای ریشه ای می توانند به طور جدی سلامت گیاه را تحت تأثیر قرار داده و باعث کاهش محصول کشاورزی شوند.
• نماتدهای ساقه ای: این نماتدها به ساقه ها و گل ها حمله می کنند و باعث پژمردگی گیاه و کاهش کیفیت محصول می شوند.
• نماتدهای برگ: این نماتدها به برگ های گیاهان حمله کرده و می توانند باعث زرد شدن و کاهش عملکرد گیاه شوند.

نماتدها می توانند از طریق خاک های آلوده، تجهیزات کشاورزی، بذرهای آلوده، آب های آبیاری و حشرات به زمین شما منتقل شوند.

شرایط ازدیاد نماتدهای ریشه گرهی

از بین انواع نماتدها، نماتدهای ریشه ای بیش ترین ضرر را به کشاورزان وارد می کنند. نماتدهای ریشه ای به عنوان انگل های داخلی و غیرمهاجر شناخته می شوند که با نفوذ به ریشه ها و ترشح آنزیم های خاصی مانند پروتئاز، متابولیسم گیاه میزبان را به نفع خود و همچنین به نفع قارچ های بیماری زا تغییر می دهند. در واکنش به این نفوذ، گیاه با سنتز هورمون هایی مثل اکسین و سایر مواد، به بزرگ شدن سلول ها و افزایش تعداد آنها در بافت های ریشه دست می زند. این تغییرات منجر به اختلال در ساختار و عملکرد فیزیولوژیکی و شیمیایی گیاه می شود و در نهایت باعث کاهش قابل توجه رشد گیاه و خسارات اقتصادی چشم گیر می گردد.

نماتدهای ریشه گرهی در شرایط خاصی بیش تر افزایش می یابند. این شرایط شامل موارد زیر است:

• وجود خاک مرطوب: رطوبت بالای خاک می تواند باعث افزایش فعالیت و توسعه نماتدها شود. خاک هایی با ظرفیت نگهداری آب بالا، شرایط مناسبی برای رشد نماتدهای گرهی فراهم می کنند.
• وضعیت PH خاک: pH بین 6-7.5 برای عدم رشد نماتدها مناسب است. خاک های قلیایی شرایط را برای رشد نماتدها فراهم می کنند.
• دمای معتدل: دمای بین 20-30 درجه برای فعالیت و تکثیر نماتدها ایده آل است. دماهای بسیار بالا یا پایین، بر تحرک و توسعه نماتدهای گرهی تأثیر منفی می گذارند.
• کاشت متوالی: کشت مکرر گیاهان حساس به نماتدها بدون تغییر در الگوی کشت، می تواند باعث افزایش جمعیت نماتدها شود.
• عدم تناوب زراعی: عدم استفاده از گیاهان مقاوم در دوره های زراعی، می تواند باعث افزایش جمعیت نماتدها شود.
• عدم رعایت بهداشت خاک: عدم رعایت اصول بهداشتی در مزارع، عدم ضدعفونی خاک و استفاده از گیاهان آلوده، منجر به گسترش نماتدها می شود.
• استفاده از کودهای شیمیایی نامناسب: استفاده نادرست از کودها می تواند تعادل اکوسیستم خاک را به هم بزند و شرایط را برای نماتدها مساعدتر کند.

نشانه ها و علائم بیماری نماتد

بیماری ناشی از نماتدها می تواند نشانه ها و علائم مختلفی را در گیاهان ایجاد کند. بروز این علائم به نوع نماتد، شدت آلودگی و نوع گیاه بستگی دارد. در زیر به مهم ترین نشانه ها و علائم بیماری نماتد اشاره می شود:

• اختلالات رشد: گیاهان آلوده معمولا رشد ضعیف تری دارند. برگ ها در گیاهان آلوده به نماتد معمولا کوچک و نحیف می شوند.
• زردی و پژمردگی: ممکن است گیاهان حتی در شرایط مناسب آبیاری و تغذیه، پژمرده شوند. برگ های گیاهان ممکن است زرد شوند یا حتی نقاط و لکه های غیرطبیعی روی برگ ها شکل بگیرند.
• نقص در تولید میوه و دانه: گیاهان آلوده ممکن است میوه و دانه کمتری تولید کنند و کیفیت محصولات نیز تحت تأثیر قرار گیرد.
• کاهش محصول: در گیاهان زراعی، میزان محصول کاهش می یابد و کیفیت محصول نیز تحت تأثیر قرار می گیرد.
• حساسیت به بیماری ها: گیاهان آلوده به نماتد نسبت به سایر بیماری ها و آفات حساس تر می شوند.

شناسایی زودهنگام نشانه ها و علائم نماتد، می تواند به مدیریت مؤثر این بیماری کمک کند. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مشاوره با متخصص کشاورزی یا گیاه پزشک توصیه می شود.

علامت بیماری نماتد ریشه گرهی

علامت بیماری نماتد ریشه گرهی، ایجاد گره ها و تورم ها بر روی ریشه گیاه است که به دلیل فعالیت نماتدها ایجاد می شود. در برخی موارد، ریشه ها به شدت آسیب می بینند و دچار پوسیدگی می شوند. به تومورهای غیرطبیعی که در ریشه گیاه ایجاد می شود، سرطان ریشه می گویند. در نماتد ریشه گرهی ریشه ها ممکن است باریک و ضعیف باشند و نتوانند به خوبی آب و مواد مغذی را جذب کنند.

روش های پیشگیری از بیماری نماتد

پیشگیری از بیماری های ناشی از نماتدها نیازمند اتخاذ استراتژی های چندگانه است که می تواند به کاهش جمعیت نماتدها و جلوگیری از خسارت ها کمک کند. در زیر برخی از روش های مؤثر پیشگیری آورده شده است:

• چرخش محصول و تغییر نوع گیاهان: با کشت گیاهان متفاوت در فصول مختلف، می توان به کاهش جمعیت نماتدها کمک کرد. برخی گیاهان به نماتدها حساس و برخی دیگر مقاوم هستند. گندم، جو، کاهو و یونجه به عنوان گزینه های تناوبی مناسب هستند.
• کشت ارقام مقاوم: برای کنترل نماتد، بهتر است به سراغ ارقامی بروید که نسبت به نماتد مقاومند. این ارقام معمولاً در برابر حملات نماتدها و بیماری های ناشی از آن ها تحمل بیش تری دارند.
• رعایت اصول بهداشتی: نماتدها می توانند به راحتی از طریق آب های سطحی یا زیرزمینی آلوده، کف پا، تایر ماشین و تراکتور، بذر آلوده و… منتقل شوند. برای پیشگیری از این مشکل باید محل ورود و خروج کاملا کنترل شود و ضدعفونی های لازم صورت بگیرد. برای تمیز کردن چرخ تریلرها، تراکتور و سم پاش ها، یک حوض ضد عفونی حاوی محلول آب آهک یا بردوفیکس احداث کنید. همچنین می توانید با استفاده از سم پاش، ماشین آلات و ابزارها را ضدعفونی کنید.
• بهبود کیفیت خاک: آماده سازی زمین کشاورزی، یک گام مهم در جهت کنترل نماتدها می باشد. استفاده از کمپوست و مواد آلی می تواند به افزایش تنوع میکروبی خاک کمک کرده و به طور طبیعی جمعیت نماتدها را کنترل کند. استفاده از کود فسفر، کود پتاسیم، سیلیس، کلسیم و کود گوگرد، باعث افزایش مقاومت به نماتود ها می شوند.
• نظارت و پایش: پایش منظم و بررسی علائم بیماری می تواند به شناسایی زودهنگام نماتدها و آسیب های ناشی از آن ها کمک کند.
• مدیریت آبیاری: آبیاری بهینه و جلوگیری از غرقاب شدن زمین می تواند به سلامت ریشه ها کمک کند و خطر ابتلا به نماتدها را کاهش دهد.

کنترل و اصلاح pH خاک جهت کنترل نماتدها

نماتدها در خاک های قلیایی رشد چندین برابری دارند. بنابراین باید از طریق کوددهی و روش های کنترل pH، خاک را از حالت قلیایی خارج کنیم. pH مناسب خاک برای جلوگیری از نماتد، pH خنثی تا کمی اسیدی می باشد. برای این منظور می توان از کود گوگرد استفاده کرد. pH خاک در محدوده 6.0 تا 7.5 مناسب ترین شرایط برای کنترل نماتدها است. در این محدوده، فعالیت نماتدها تحت کنترل قرار می گیرد و بسیاری از آن ها نمی توانند به خوبی رشد کنند.
در pH بالاتر از 7.5 فعالیت نماتدها افزایش می یابد و برخی از آن ها می توانند به خوبی رشد کنند. حفظ و کنترل pH خاک در محدوده 6 تا 7، به کاهش جمعیت نماتدها و بهبود سلامت گیاهان کمک می کند.

از جمله کودهای گوگرد دار که به کنترل PH خاک کمک می کنند، کود سولفات آمونیوم می باشد. این کود از ترکیب نیتروژن و گوگرد تشکیل شده و عناصر لازم برای تقویت خاک و کنترل PH را فراهم می کند. مجموعه بارثاوا سپهر پارت، تولید کننده سولفات آمونیوم کریستاله باکیفیت می باشد که محصول خود را در داخل و خارج از ایران ارائه می دهد.

کنترل بیولوژیک بیماری نماتد

کنترل بیولوژیک نماتدها، یکی از روش های پایدار در مدیریت این آفات است. این روش شامل استفاده از موجودات زنده، میکروارگانیسم ها و فرآیندهای طبیعی برای کنترل جمعیت نماتدها می باشد.

• برخی باکتری ها و قارچ ها مثل Bacillus firmus و Paecilomyces lilacinus می توانند به عنوان دشمنان طبیعی نماتدها عمل کنند.
• استفاده از نانوذرات زیستی می تواند به کنترل نماتدها کمک کند. این نانوذرات می توانند به عنوان سموم طبیعی عمل کنند.
• برخی عصاره های گیاهی مانند عصاره های سیر و زردچوبه می توانند خاصیت ضدنماتدی داشته باشند.
• کشت گیاهانی که به نماتدها مقاوم هستند یا می توانند جمعیت نماتدها را کاهش دهند (مانند شبدر و کشت های دانه دار) می تواند به کنترل جمعیت نماتدها کمک کند.
• برخی نماتدها مانند Steinernema و Heterorhabditis می توانند به عنوان پارازیت بر روی نماتدهای مضر عمل کنند و آن ها را کنترل کنند.
• افزایش تنوع زیستی در خاک با استفاده از کشت های متنوع و روش های کشاورزی پایدار می تواند به کاهش جمعیت نماتدها کمک کند.
• استفاده از مواد آلی و کمپوست به بهبود کیفیت خاک و افزایش فعالیت میکروبی خاک کمک می کند.

کنترل بیولوژیک به کاهش استفاده از سموم شیمیایی و بهبود سلامت خاک کمک می کند. این روش می تواند به یک راهکار پایدار و طولانی مدت برای مدیریت نماتدها تبدیل شود.

کنترل شیمیایی بیماری نماتد

یکی از روش های مبارزه با نماتدها، ضدعفونی خاک با مواد شیمیایی است. اگر جمعیت نماتدها در خاک بسیار بالا باشد، قبل از کاشت محصول از سموم نماتدکش در زمین استفاده می شود. نماتدکش ها به دو دسته سیستمیک و غیرسیستمیک تقسیم می شوند. نماتدکش های سیستمیک به داخل گیاه جذب می شوند و می توانند به کنترل نماتدها در بافت های گیاهی کمک کنند. نماتدکش های غیرسیستمیک معمولاً به خاک اضافه می شوند و بر روی نماتدها در خاک تأثیر می گذارند.

استفاده از نماتدکش ها باید در زمان مناسب (معمولاً قبل از کاشت یا در مراحل اولیه رشد گیاه) انجام شود تا از آسیب های ناشی از نماتدها جلوگیری گردد. نماتدکش ها می توانند به صورت پاششی، آبیاری یا به صورت خاکی استفاده شوند. انتخاب روش بستگی به نوع سم و شرایط خاک دارد.

برخی از نماتدکش ها می توانند بر میکروفلور خاک تأثیر منفی بگذارند و به سلامت خاک آسیب برسانند. بنابراین در مصرف نماتد کش ها باید احتیاط نمایید. قبل از استفاده از هر نوع نماتدکش، مشاوره با کارشناسان کشاورزی و مطالعه دستورالعمل های مربوطه الزامی است.